6 -tema. Ekologiyalıq ádeplilik filosofiyası. Ádeplilik hám kórkem dialektikası

4. Tabiyattı qorǵaw ádepliliktiń aynası.
Ekologiyalıq mádeniyat degenimiz adamnıń o`z átirapı haqqında tereń bilimge iye bolıwı. O`simlik hám barlıq maqluqatlarǵa ǵamqorlıq ko`rsetiw, onı saqlaw tuyǵısına iye bolıw, tábiyat baylıqlarınan, xojalıq zatlarınan aqılǵa uǵras menen paydalanıw, olardı ko`beytip barıwǵa qaratılǵan adam iskerliginiń ko`rinisi.
1992-jılı 9-dekabr`de O`zbekstan Respublikasınıń «Tábiyattı qorǵaw tuwralı» nızamı qabıl etiledi. O`zbekstanda «Saǵlam áwlad mámleketlik dástúri» hám «Ekosan» fondı dúzildi h.t.basqada ekologiyalıq jumıslardıń huqıqıy tiykarları payda bolıp, elimizde ekologiyalıq mádeniyattıń rawajlanıwına úlken kewil bo`lindi.
Ekologiyalıq talaplar suwdıń tazalıǵı, transport shıǵındıların azaytıw, ximiyalıq to`ginlerden az paydalanıw, kollektor suwlarınan dár`yanı tazartıw xalıqtıń den-sawlıǵınınıń girewi. Al «xalıqtıń salamatlıǵı, eldiń baylıǵı» bolıp esaplanadı.
Adamzat o`zin qorshaǵan ortalıqtı pataslawdan bas tartsa, bunı boldırmay sharalardı iske asırsa bul úlken adamgershilik. Bul máselede ortalıqtı pataslaytuǵın energiya resurslarınıń ornına, agroeneriyanı, biotexnologiyanı, kúnniń nurın, samaldıń, teńizdiń tolqınlarınan, dár`yanıń aǵısınan alınatuǵın energiyanı xalıq xızmetine qoysa ájayıp insanparuarlıq boladı. Biziń babalarımızdıń baǵ-baqshalarǵa húrmeti, o`z do`geregin hám úyin azadalıq jaqtan taza uslaw ádebin, ádeplilik o`lshemleri bolǵan «haram», «hadal», «gúna», «sawap», «obal» h.t.basqada sol sıyaqlı dástúr, úrp-ádetlerin uslawı ekologiyalıq ádeplilikke jatadı.
Adamlardıń tábiyatqa sanalı qatnasın qáliplestiriw jańa tiptegi, ádalatlı mehriban, jumsaq kisilerdi tárbiyalaw menen, yaǵnıy ádep-ikramlıq tárbiya menen baylanısı. Ádep-ikramlılıq tárbiya adamlarda ekologiyalıq mádeniyattı qáliplestiriwdiń áhmiyetli faktorı bolıp esaplanadı.
Tábiyatta hesh bir artıq nárse joq. Ya bir haywanat, ya bir qus, ya bir o`simlik artıq emes. Biz qasqırlardı qırıw arqalı qoylardıń auırıwların, al Qıtaylılardıń shımshıqlardı qurtıw arqalı o`simliklerdiń zıyankeslerin ko`beytip alǵanın tariyxtan bilemiz.
Shet ellerde «Ko`kler partiyası» degen adamlar jámáási dúzilip, olar tábiyattı qorǵawda úlken intalılıq ko`rsetip, húkimetlerdiń túrli qararlarına tásir etip, siyasatqa aralasıp atır. Sh.Aytmatovtıń aytıwınsha Shveytsariyada bir jigit ılapıshtı akvariumda saqlap, onı baǵıp atırǵanı ushın sutda ayıplanǵan.
Ekologiyalıq ádeplilikti násiyatlawda shayırdıń shıǵarmaların paydalanıw ushın nátiyje beredi.
Mısalı, tábiyatqa nadurıs qatnaslar menen adamzat o`zine ájel qurıǵın dúzip alǵanlıǵın İ.Yusupov «Plaxa izlep» degen qosıǵında tereń filosofiyalıq oy menen táripleydi. Bunda shayır o`zi soqqan «ájel qurıǵına»qaray adamlar o`zin o`zi aydawın bılay súwetleydi:
«Paxtadan aq altın» alıw qastında,
Záhár shashqan samolettıń astında,
Bawrı shanshıp ıńırsıydı balalar,
Jolda o`lip atqan torǵaylar qalar,
Dinamit jarılar, laynerler janar,
Terrorlar, mafiyler jawız hayuanlar,
Plaxaǵa qarap aydap bir birin,
Yaǵnıy o`zin o`zi qıynar adamlar».
Bul adamzattıń o`z o`mirine qastıyanlıǵı haqqında poema dárejesine ko`terilgen shıǵarma, ol reallıqtı súwretlew tiyimligi, áhmiyeti menen romannan da o`tip ketken. Shayır dúńke (plaxa) nıń payda bolıw tariyxın orınlı sáwlelendirgen, onı soǵıwda adamzat ádeuir táshúishlerge túsken. Ol dunkeni adamlar betonnan soqsa da bolar edi, dep bılay keltiredi shayır: «Bası shabılıwda adam hár qashan, tábiyattan bo`lek sezbesin o`zin» dep bul ájel qurıǵınıń tábiyat penen baylanıslıǵın eske túsirip, ol dunke aǵashınıń qalay o`zine adamlardı tartıp atırǵanın bayanlaydı:
Áydik emenlerdi qıyratıp shıqtıq,
Túbine záhárli izey suw aydap,
Sayalı gújimdi quwratıp jıqtıq,
Mine tayar boldı?