6 -tema. Ekologiyalıq ádeplilik filosofiyası. Ádeplilik hám kórkem dialektikası

3. İnsan hám tábiyattıń o`z-ara baylanısı.
Házirgi dáwirde ilim-texnika rawajı menen átrapımız, jámiyet penen ekologiya arasında úylespewshililik payda boldı. Bulardıń hámmesi ekologiyalıq mádeniyattı hám onıń bir quramı bolǵan ekologiyalıq ádeplilikti jáne de jaqsılaw máselesin júzege shıǵarmaqta. Onıń ushın adamlardı «tábiyattaǵı janlı-janwarlarǵa tiymenler» dep shaqırǵannan payda az. Bul máselede adamlarda barlıq tirishilikke qayırlı qatnas sezimlerin, olarǵa járdem beriw hám jaǵdayın jaqsılaw tilegin qáliplestiriw kerek.
Keshegi shoralar dáwirlerde adamlardıń bir-birine mehr-muxabbatı kemeyip ketken edi. Bul bir tárepten hákimlik qısıwmet dúziminiń eldi basqarıwındaǵı o`z basımshılıǵı bolsa, ekinshi tárepten sol dúziminen shıqqan adamlardıń miyrimsiz bolıp o`siwinde edi. Olar tek o`zlerine ǵana emes, haywanlarǵa da, o`simliklerge de miyrimsiz boldı. Adamlar diyxanshılıqtan, sharwashılıqtan jatırqadı. Sebebi bunda o`zleriniń mápdarlıǵı rawajlanbadı. Al jámiyetlik mápke olar biypárwa boldı. Menshikte jeri bolmadı. O`risi bolsa da, húkimet maldı uslatpadı.
«Hasıl tuwǵan túyeni,
Qulanlaǵan biyeni,
Egizlegen eshkini,
Ko`lik bolǵan eshekti,
Uslama dep Xrushev
Bizge tártip berip tur»-dep jazdı alpısınshı jıllardıń aqırında háwesker shayır To`reǵaliy Dúysengaliev. Bul waqıtları «xalıqtı mal o`nimleri menen húkimet támiynleydi» degen iláhiy qıyal menen at, túye, eshki, esheklerdi qurıtıp jiberiw siyasatı, tek olardan o`netuǵın o`nimlerdiń ǵana azayıp ketiwine alıp kelmesten, áwladlardıń úy haywanlarına qatnası da o`zgerip ketti. Awıllarda adamlar maldan pútkilley bezdi, alısladı, malsız jasaytuǵın awıl turǵınlarınıń sanı kúnnen kúnge ko`beyip bardı.
Sonıń nátiyjesinde adamlar qatal boldı, sebebi olar eń dáslep o`zin qorshaǵan do`geregindegi tábiyattan bo`leklendi, onnan ayrılıp qaldı. Onıń ústine sanaattıń o`siwi, transprot hám texnikanıń ko`beyiwiniń nátiyjesinde túrli qalǵındılar, záhárli gazlar hawanı iplasladı. Oraydıń «paxta ber, paxta ber» degen buyrıqpazlıǵınıń nátiyjesinde egislik monokul`turaǵa aylanıp, jer isten shıǵa basladı, suw qurıdı, teńiz qashtı.
Endi XXI ásirde jasaytuǵın u’rpaqlar-bul eldiń turǵınları ekologiyalıq tálimnen xabardar bolıwı, ekologiyalıq tárbiyaǵa wyreniwi, ekologiyalıq ádeplilikti qattı uslawı zárúr boldı.
Ekologiyalıq ádeplilik máselesi biziń babalarımızdıń haywanlarǵa miyrimli qatnasta bolıwǵa shaqırıw, adamlarda insanıylıqtı qáliplestiriwge de tásir tiygizgen.
Muxammed payǵambarımızdıń hádislerinde: «Qoy bereketdur, túye ázizińdur, attı qıyamet kúnine deyin jaqsılıqqa baylap qoyıńlar. Olar biradarlarıńız, xızmetkerlerińizdur. Olarǵa jaqsılıq qılıńlar. Eger olar qıyınshılıq ko`rse, járdemlesip jiberińler» dep ko`rsetilgen.
Shınında da úy malları adamnıń dosları, járdemshileri. O`zleriniń go`shlerin berip ǵana qoymay, qara kúshlerin de adamnıń xızmetine jumsaydı. Olar adamnıń dostı. Jıǵılıp baratırǵan adamǵa «túye jalın to`seydi, at quyrıǵın to`seydi». «At degenshe qanat deseńshi» deydi xalqımız.
Ana tábiyat-adamnıń awqatınıń dáregi. Dáslepki adamlar tábiyattaǵı tayın auqatlardan kún ko`rse, házir adamlar tábiyat penen kelisimde, o`z miynetin jumsap, tábiyattan o`nimler alıp o`zin asıraydı. Sonıń ushın ol tábiyatqa aqıllı qatnas jasap, onı taza uslasa, o`ziniń de jaǵdayı jaqsı boladı. Eger tábiyattı renjitse, o`zi de so`zsiz renjiydi. Haywanlarǵa miyrimli qatnas, adamlardı jumsartıp onıń sezimlerin oyatadı.
Adam insan sıpatına basqa maqluqlardan ajıralıp turǵanı menen tábiyattaǵı barlıq janzatlar, o`simlikler ushın juwapker. İ.Yusupov: «Tiyme oǵan» degen qosıǵında xayuanatlarǵa mirimli qatnas adamlardı jumsartatuǵının bildirip, hár bir xayuannıń jerge sherik jasawǵa huqıqınıń bar ekenligin:
Tiyme bala jılanǵa,
İyrieńlep baratırǵan,
Jasaw ushın bul manda,
Oldaǵı jaratılǵan dep jılannıń da bul jer uatanı, usı jerde tuwılǵan usı jere o`ledi, jerge jılan da kerek degen juwmaq shıǵaradı.