|
6 -Tema. Ekologiyalıq ádeplilik filosofiyası. Ádeplilik hám kórkem dialektikası
Reje:
1. Tábiyat-adamnıń úlken úyi
2. Tábiyat-go`zzallıq tımsalı
3. Insan hám tábiyattıń o`z-ara baylanısı
4 Sániyat-go`zzallıq álemi
5. Go`zzallıq hám ádeplilik dialektikası
Tayanish túsinikler: tábiyat, ekologiya, go`zzallıq, insan, insan hám tábiyat, tábiyattı qorǵaw, qayır, insaniylıq mehir, qádiriyatlar, sániyat, go`zzallıq, dialektika
Paydalanilǵan ádebiyatlar
1. Karimov I.A. Yuksak mánaviyat-engilmas kuch. T., Mánaviyat, 2008
2. Qurani qarim (Abdulaziz Mansur tarjimasi). T., 2001
3. Imom Buxoriy. Jome as-sahih. 1-4-jildlar, T. 1990-1995
4. Bazarbaev J. O`mir-bul sananiń ko`terińkiligi.
5. Bozorboev J., Davlatova Q. Odobnoma. Nukus., «Bilim» 1994
1. Tábiyat-adamnıń úlken úyi
Adam tábiyattıń bir bo`legi. Sonıń ushın oǵan húrmet hám miyribanlıq qatnas hár bir insannıń wazıypası. Tábiyatta hár bir nárseniń ornı bar, hár bir haywan hám o`simlik tábiyattıń teń salmaqlıǵın saqlap turıwǵa tiyisli. Tábiyattaǵı dár`ya, teńiz, ko`ller, tawlar, toǵaylar oǵan ko`rik beriw ushın ǵana emes, ol sol jer júzin asırap abaylap saqlawda úlken xızmet atqaradı. Burınǵı keńes húkimeti dáwirinde «Biz tábiyattan rehim kútip otıra almaymız. Onı o`zgertiw biziń uazıypamız degen súren menen tábiyatqa itibar kem boldı, haywanatlarǵa azar berildi, o`simlikler siyreklendi, onıń ornı o`zlestirildi. Tábiyatqa o`ndiristiń shıǵındıları, ximiyalıq taslandılar úlken zıyan berdi. Nátiyjede sonǵı jıllarda hár kúni dúńyadaǵı haywanatlardıń hám o`simliklerdiń geypara túrleri joyılıp baratırǵanlıǵı sezildi. Endi adamlar o`zleriniń qılǵan isine o`zi pushayman jep, olardıń tábiyattaǵı teń salmaqlıqtı qayta tiklew tileginen ekologiya páni payda boldı.
Adam insan sıpatında basqa maqluqlardan ajıralıp turadı. Onı tábiyat jaratqanı ushın adam onıń aldında bárqulla qarızdar. Sebebi adam tábiyattıń to`l perzenti. Tábiyattaǵı jıl máwsimlerinde bolatuǵın o`zgerisler adam balasınıń da basınan o`tetuǵınlıǵı belgili. Adam barlıq shıraylılıqtı, ko`rikti usı tábiyattan úyrenedi. Tábiyat túrlengen gezde adamda túrlenedi. Tábiyatqa jan engen gezde adamda janlanadı.
Tábiyat bul tirishilik iyesi,
Qorlaǵanǵa bolar ǵarǵıs kiesi,
Oldur adamzattıń Hawa enesi,
Qalay o`z anańdı qorlaǵıń keler»- dep ataqlı shayır İ.Yusupov durıs aytqan.
Búgingi insan aqılınıń qudiretin nadurıs paydalanıw nátiyjesinde tábiyattıń «sharshap» qalǵanlıǵı ulıwma jáhán máselesine aylandı. Bunıń tiykarı tábiyatqa baylanıslı ruwxıylıqtıń to`menlewi. Tábiyat-bilimler ǵáziynesi, al bilimler egoizm menen, nápsikawlıq penen birlesse, ruwxıylıqtan alıs qalıp jaqsılıqqa alıp kelmeytuǵınlıǵı belgili boldı.
Tábiyatta hámme nárse bir-biri menen baylanıslı. İlim hám bilim tabısların durıs paydalanbawdıń nátiyjesinde usı baylanıs buzılsa, miyrimsizlikke alıp keledi. Tábiiy baylıqlardan: jerden, suwdan, toǵaylardan orınsız paydalınıw ekologiyanı o`zgertedi. Mısalı, Keńes Húkimeti dáwirinde O`zbekstanda paxtashılıq hám salıgershilik maydanlarınıń asa ko`beytiliwi, olarda ximiyalıq to`ginlerdi hádden tıs qollanıw, jerdiń o`nimdarlıǵına hám insan salamatlıǵına jaman tásir etip qoymastan, atızlardan aǵıp shıqqan záhárli suwlar ko`beyip, olar ishimlik suwlarǵa aralasıp, tek adamlarǵa ǵana emes, haywanlarǵa hám o`simlikler dúńyasına úlken zıyan keltirdi.
Usınday ekologiyanıń o`zgeriwi bizdegi Aral krizisine alıp keldi. Sońǵı 40 jıldıń ishinde adam tásiri arqalı Aral teńizi joq bolıwǵa keldi. Nátiyjede birneshe balıqlardıń, o`simliklerdiń, haywanatlardıń túrleri joyılıp, ornına úshinshi sho`listan-«Aral qumı» payda boldı. Suwsız teńiz túbindegi ximiyalıq qospalar, duzlar qattı samal arqalı shań-tozań bolıp ko`terilip, alıs ellerge deyin ushıp bardı. Aral teńizi aymaǵınan do`geregine jılına 150 mln tonna shamasında duz-tozanlar ko`terilip, jerdi pataslaladı, adamlardı záhárledi, o`simliklerdi, haywanlardı azayttı. Bir so`z benen aytqanda belgili alım, kosmonavtikanıń atası K.Tsiolokovskidin o`z uaqtında: «adam tábiyat ústinen zorlıq qıldı, al endi tábiyattıń o`ziniń ústinen zorlıq qılıwın kútiwi kerek» dep eskerkeni durıslıqqa keldi.
Aral degende teńizdiń tolı jaǵısı, onıń asaw tolqınlarınıń, áwpildegen sesleri, ısırapıl dawıl, sel-sel jawın, qalıń qarlar, ızǵırıq samal, qaqaman suwıqlar menen júzlesip, o`ziniń xarakterin shıńlaǵan balıqshılar, ǵayratlı, qorıqpas teńizshiler, qaytqan ǵazlardı ushardan túsirgen mergenler, naruan qamıslar arasınan jol salıp, jaǵıs shıǵarǵan mártler, qalıń qopa arasınan ondatra uyalarına baratuǵın ko`sheler jasap, ko`l arasındaǵı qıyabanlardı túsiner edik. Teńiz jaǵısına salınǵan sanatoriyalar imaratlar, altın qumlı jaǵıs plyajları, janǵa ráhát balıqlar, shipalı suwlar, ko`z aldıńa elesleydi. Bul haqqında İ.Yusupov «Aral elegiyaları» atlı shıǵarmasında:
Muz túserde tuwlap ol hasıl balıq,
Qızıl suw teńizge gúwlep jetkende,
Dár`yanıń ko`p uzaq o`ńirine barıp,
Uwıldırıq shashar edi ko`klemde dep keltirip, teńiz boyındaǵı jánnet baǵısh kurortlardı da eske túsiredi:
Sho`ldiń saratanı házirgi waqta
Ne adamlar keler edi qonaqqa
Ko`k tolqın erkelep appaq ayaqqa
Beyishtiń bulda bir tımsalı edi.
Xrustal` jamlarda shayqalıp sharap,
Salqın shardaradan teńizge qarap,
Xanımlar sho`llese, «Barjomdı» sorap,
Xannıń qızınanda o`tkerer edi, dep Araldıń go`zzal kelbetiń tolıq súwretledi.
Házir bulardıń bári joq. Aral ketip qaldı. Ol adamlarǵa o`kpeledi. Sebebi shayır aytqanday, bir adam o`miri tusında Aral qurıdı.
Teńizdiń suwınıń keskin kemeyip baratırǵanlıǵı haqqında máseleler ko`terilip, oǵan dúńya mámleketleriniń dıqqatı awdarıldı. İ.A.Karimov 1993 jılı 28 sentyabr`degi Birlesken milletler sho`lkeminiń Bas Assambliyasınıń 48-sessiyasında so`ylegen so`zinde: «Aral máselesi házirgi kúnde shın mánisinde ulıwma planetarlıq, jer júzlik mashqalaǵa aylanıp, házirdiń o`zinde biologiyalıq balanstıń buzılıwına, úlken territoriyadaǵı xalıqtıń genofondına júdá jaman tásir etip atır» dep barlıq dúńya júzi hám jámiyetiniń dıqqatın qarattı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
