5-мавзу: хорижий мамлакатларнинг менежмент моделлари ва уларнинг компания фаолиятига таъсири

3. Осиё менежмент услуби

Осиё менежмент услуби ғарбий менежментдан фарқ қилади ва қуйидаги характерли хусусиятларга эга:

• 
  турли “юмшоқ” тузилмаларга урғу бериш, бунда фирмалараро муносабатлар тегишли келишувларни тузиш билан расмий асосда эмас, балки компания раҳбарларининг ишончи, ўзаро тушуниши, қардошлик ва дўстона муносабатлар асосида олиб борилади;
  
• 
  менежерларнинг юқори таълим даражаси, уларнинг малакасини мунтазам ошириш; бўйсунувчиларнинг раҳбарлар билан муносабатларида ғамхўрлиги;
  
• 
  компаниялар стратегик режаларининг муваффақиятига ишониш ва шерикларнинг бир-бирига ишончи;
  
• 
  фирмани ривожлантириш умумий мақсадига қўшма ҳисса қўшиш муҳимлигини тушуниш.
  

Масалан, Япония ва Жанубий Кореяда компаниялар кишиларга фақат бандлик ва даромадни таъминлаб қолмай, балки ўзини намоён этишга имконият яратади, жамиятда маълум ўринни эгаллашга кўмаклашади, яъни меҳнатни мотивлаштиришни ўзгартиради. Япон фирмаларида иқтидорли мутахассисга унинг ғояларини ривожлантириш ва ҳаётга татбиқ этиш учун махсус департамент ташкил қилинган, фирма эса мувофиқ тарзда ўз фаолият доирасини ўзгартирган ёки кенгайтирган ҳоллар маълум.
Бу мамлакатларда бошқарув самарадорлиги асосида дўстона ва жипслашган жамоаларни тузиш ётади. Улар меҳнатни ташкил қилиш ва ишлаб чиқариш муносабатлари расмий ва норасмий омилларини қўшиш, менежмент рационал усулларини Шимолий Америка типидаги индивидуалистик маданиятдан фарқли ҳолда фақат раҳбарларнинг ишончи ва ўзаро тушунишига асосланган иррационал фирмалараро алоқалар билан қўшиб уйғунлаштириш ёрдамида ташкил қилинади.
Япон менежменти услубининг Американикидан тубдан фарқланишига мисол бўлиб, ишга оид масалаларни секин, уларнинг моҳиятига аста-секин яқинлашиб, муҳокама қилувчи Япон тадбиркорларининг музокаралар ўтказиш одатини келтириш мумкин. Улар аввал шериклар ўртасида ўзаро тушуниш ва ишончга эришишга, сўнгра асосий муаммоларни муҳокама қилишга ҳаракат қилади. Шу билан бирга, муносиб шериклар ўртасидаги музокараларга ҳуқуқшунослар жалб қилинмайди.
Меҳнатни ташкил қилиш ва ишлаб чиқариш муносабатлари бўйича ғарбий мутахассислар ўн йиллаб Осиё, хусусан, Япон менежменти услубини ўрганадилар.
Унга бўлган қизиқиш ҳозирда ҳам сусаймаган. Хусусан, 1999-йил августда “Экономист интиллидженс юнит” тадқиқот маркази чоп этган обзорга биноан “Ниссан”, “Тоёта”, “Хонда” Япон автомобилларини ишлаб чиқарувчилар йилига бир ишчига тўғри келадиган автомобиллар сони бўйича биринчи ўнликка кирган. Масалан, Буюк Британиядаги “Ниссан” компанияси заводи йилига бир ишчига 105 автомобил ишлаб чиқаради, Европада ўртача унумдорлик 52 автомобилни ташкил қилади. Япон менежмент услубини ўрганиш асосида Япон менежменти амалиётига қуйидаги намунавий чора-тадбирлар киради деган хулосага келиш мумкин:
– фирманинг барча ходимлари учун эрталабки бадантарбия;
– иш вақтида махсус кийим;
– ҳар куни консенсус усули билан қарор қабул қилувчи раҳбарлар мажлиси;
– компанияга содиқликни унда ишлаш шарти сифатида тарбиялаш;
– ишчи ва хизматчиларнинг иш вақтидан ташқари ишлашга тайёрлиги билан ишдаги мувафаққиятлари учун албатта мукофотлаш;
– ишчилар, менежерлар, компания раҳбарларидан иборат “сифат тўгараклари” ва “нол дефектлар” гуруҳларининг амал қилиши (бу тўгараклар ва гуруҳларнинг мақсади – фирма нормал фаолияти учун тўсиққа айланган махсус муаммони ҳал қилиш);
– раҳбарлар ва ишчилар учун битта ошхона ва компаниянинг барча ходимлари учун “оилавий” норасмий овқатланишлар;
– департамент раҳбарларида кабинет йўқлиги, улар бўйсунувчиларга меҳнацеварликни намойиш қилиш учун ўз иш жойини улар билан умумий хонада жойлаштиришни истайдилар;
– меҳнатга ҳақ тўлаш ва хизмат мартабасининг кўтарилишида асосий омил бўлиб фирмадаги иш стажи ҳисобланади;
– ишга умрбод ёллаш;
– раҳбарларнинг бўйсунувчилар билан одобли муомала қилиши;
– катта омборхоналардан қутулиш ва фирма ходимларини интизомга ўргатиш имкониятини берувчи аниқ муддатда етказиб бериш амалиёти;
– ишлаб чиқариш жараёнида танаффусларни иложи борича камайтириш;
– ишчи ва хизматчилар нафақага чиққанидан сўнг уларнинг барча оила аъзоларига пенсия нафақасини тўлаш.
Японияда ишлаб чиқаришни ва маҳсулот сотишни ташкил этиш хусусиятларига “сого шоша” савдо уйлари ва субетказиб берувчиларнинг катта ролини киритиш мумкин. Иккинчи жаҳон урушидан сўнг “сого шоша” тизими Японияда саноатнинг тез тикланиши ва унинг дунё етакчиларидан бири даражасигача замонавийлаштирилишига ёрдам берди. Замонавий Япон саноатининг барпо этилиши энг ривожланган мамлакатлар тажрибасини кенг жалб этиш ёрдамида амалга оширилган. У вақтда “сого шоша” ривожланган мамлакатлардан самарали технологиялар ва ускуналарни импорт қилиш, сўнгра эса бошланғич материаллар ва Японияда замонавийлаштирилган самарали машина ва ускуналарни экспорт қилиш каналлари бўлиб хизмат қилди.
Япония саноатида субетказиб берувчилар фаолияти тизимини схематик равишда пирамида кўринишида тасвирлаш мумкин. Масалан, Япон автомобилсозлигида пирамиданинг юқори қисмида катта тўртлик – Япониянинг энг йирик автомобил ишлаб чиқарувчи компаниялари – “Ниссан”, “Тоёта”, “Мицубиси моторс”, “Хонда”, пирамиданинг ўрта даражасида уларнинг 500 та бевосита субетказиб берувчилари, пастки даражада субетказиб берувчилардан 20 мингта , асосан, ўрта ва кичик фирмалар жойлашган.
Япон менежмент услубининг афзалликлари бошқа мамлакатларда ҳам намоён бўлди. Масалан, 90-йиллар бошида “яхши дидли, ёш қалбли ва етарли даромадли кишилар учун” автомобиллар ишлаб чиқариш, герман “Порше” компанияси сотувларининг кескин камайиши ва фирма раҳбариятининг ишлаб чиқариш харажатларининг ўсиши устидан назоратни йўқотиши туфайли банкротлик ёқасига ва мустақилликни йўқотишига келиб қолди. Қарзларга ботган компанияни Германия автогигантлари – “Мерседес-Бенс”, “БМВ” ва “Фолксваген” сотиб олишга тайёр эди.
“Порше” мустақиллигини маъмуриятнинг “ўз камчиликларидан нобуд бўлишдан кўра, ўзга тажриба ёрдамида тузалмоқ афзал” деган ғояси ва “Син гидзюцу” (таржима қилинганда – янги технология) Япон маслаҳат фирмаси мутахассисларини таклиф қилиш қарори қутқариб қолди. Япон мутахассислари уч йил ичида “Порше”ни қайта қурди. Натижада йиғма конвеер қисқартирилди, бир неча майдонлар ва ёрдамчи хоналар йўқолди, заводнинг ҳудудий майдони 30 %га камайди, автомобил йиғиш суръати эса деярли 40 %га ўсди ва ишлаб чиқариш носозлиги (брак) камайди.
Ҳал қилувчи моментлардан бири бўлиб, немис интизоми ва педантизми ўрнига Япон менежменти томонидан яратилган ижодий муҳит ўрнатилиши хизмат қилди. Меҳнат аввалги ускуналарда ўша ишчилар ва муҳандислар ёрдамида амалга оширилмоқда. Ишчи ва муҳандислар Япон менежменти таъсирида рационализация жозибадорлигини англаб, ҳар ойда Японлар томонидан замонавийлаштирилган меҳнат жараёнини такомиллаштиришга қаратилган икки ярим мингта таклиф– Ташаббуслар тақдим қилмоқдалар.
Япон новацияларининг киритилиши амалда менежмент ва бутун ишлаб чиқариш даврини ташкил этиш нуқтайи назаридан янги “Порше” компанияси вужудга келишига олиб келди. “Порше” молиявий қийинчиликлардан қутилди, юқори фойда кўрмоқда ва бозорга янги модел – маркетинг тахмини бўйича 50 минг АҚШ доллари баҳосида икки ўринли олти силиндрли “Бокстер” автомобилини чиқармоқда. Бундан ташқари бутун тарихи мобайнида илк бор спорт автомобиллари ишлаб чиқаришдан ташқари вездеход ва микроавтобуслар чиқаришни мўлжалламоқда.
Бошқа мисол – АҚШда “Тоёта” Япон фирмаси ва “Дженерал моторс” Америка корпорациясининг қўшма корхонаси ташкил қилиниши. “Ню юнайтед мотор менюфекчуринг инк.” (НЮММИ) номли қўшма корхона Фримонт шаҳридаги (Калифорния штати) заводда жойлашган. Япониядаги “Тоёта” фирмасида, АҚШда “Дженерал моторс” корпорацияси заводларида ва қўшма Америка-Япония “НЮММИ” корхонасида автомобил ишлаб чиқаришнинг техник-иқтисодий кўрсаткичларини таққослаш АҚШда автомобиллар ишлаб чиқаришга Япон менежментининг ижобий таъсирини кўрсатди (1-жадвал). Дунёда энг кенг тарқалган Япон менежменти усулларининг рўйхати 2-жадвалда берилган.