5-мавзу: бозор иқтисодиётининг мазмуни ва белгилари

2. Ишлаб чиқариш воситалар бозори. Бу бозорда меҳнат қуроллари, хомашё, ёқилғи, метал ва бошқа товарлар эркин сотилади. Бу бозорда сотилган товарлар шахсий эҳтиёж учун эмас балки ишлаб чиқариш истеъмоли учун ишлатилади. Усотувчи ҳам, харидори ҳам товар ишлаб чиқарувчи фирмалар, корхоналар, хўжаликлардан иборат бўлади. Ишлаб чиқариш воситаларининг эркин сотилиши моддий ресурслар ҳаракатини тезлаштиради ва у нарх воситасида турли тармоқлар ва корхоналар ўртасидаги талабни ҳисобга олиб, ресурслар эркин ҳаракат қилади ва инвестициялаш учун шароит яратади.
Ишлаб чиқариш омиллари бозори ишлаб чиқаришни ташкил этиш учун зарур бўлган товарга айланган меҳнат воситалари тўғридан тўғри ёки воситачилар орқали улгуржи нархларда йирик партияларда кўтарасига, улгуржи савдо тариқасида товар биржа-ларида (дон, пахта, метал, ёқилғи ва бошқалар) эркин нархларда нақд пулсиз, фирма, корхоналарнинг банкдаги махсус ҳисоб рақами орқали ҳисоб китоб юритиш йўли билан амалга оширилади.
Бозор иқтисодиётига ўтишга қадар мавжуд бўлган маъмурий- буйруқбозлик тизимида ишлаб чиқариш воситалари савдоси эркин бўлмасдан моддий техника таъминоти шаклида олдиндан белги-ланган фондлар, лимитлар белгилаш йўли билан марказлаш-тирилган ҳолда тақсимланиб келинган. Ишлаб чиқарувчилар билан истеьмолчилар бири-бирига бириктирилмаган, хўжалик алоқалари, шериклар танлаш эркин эмас эди. Бундай иш юритиш товар айирбошлашга зид бўлиб, ишлаб чиқарувчилар ўртасида рақобатнинг йўқлиги, истеъмолчиларни эркин танланмаслиги эркин нарх, эркин савдонинг йўқлиги туфайли тармоқлар ва корхоналар зарур бўлган ишлаб чиқариш воситалари билан етарли даражада таъминланмаган.
3. Илмий техник ишланмалар ёки интеллектуал товарлар бозори – бу бозор махсус тури тариқасида ақлий меҳнат махсули бўлган товар ва хизматлар айирбошланади.
Бу бозорда сотувчилар ва харидорлар махсус товар ҳисобланган илмий ғоялар, техникавий янгиликлар, санъат ва адабиёт асарлари, ҳар хил ахборотлар олди-сотди қилинади. Интеллектуал бозор илмий техник ишланмалар, тасвирий санъат, мусиқа, антиквар буюмлар, кино, ахборот бозорларидан иборат бўлиши мумкин.
Интеллектуал бозор таркибида илмий техникавий ишланмалар савдоси алоҳида ўрин тутади ва у амалда патент, лицензия, нoу-хaу (nou-hau) сотишдан иборат бўлиб, бу бозорда асосан инновацион фирмалар фаолият кўрсатади ва улар янгиликларни топиш, сотиш ва ишлаб чиқаришга жорий этиш бўйича хизмат кўрсатади. Бу вазифаларни амалга оширишда инжиниринг ва консалтинг фирмалар ҳам қатнашади.
Интеллектуал бозор фан-техника ривожига катта хисса қўшади, янгиликлардан тезда зарур жойда самарали фойдаланишни таъмин-лайди.
Интеллектуал бозорнинг энг машҳур шаклларидан бири «Шоу-бизнес» бозори ҳисобланади ва унинг ёрдамида турли-хил пуллик томошалар кўрсатилиб, даромад олинади. Шоу-бизнес бозоридан махсус фирмалар, маданий-мусиқий уюшмалар, бирлашмалар, айрим бизнесменлар фойдаланади. Уларнинг даромадлари аҳолидан олина-диган томоша ҳақи, фирмалардан тушадиган реклама пули, томоша-бинларга савдо-маиший хизмат кўрсатиш ҳақи ҳисобидан шакл-ланади.
4. Молия бозори – молия ресурслари бозори тариқасида молиявий маблағларни вақтинча ҳақ тўлаб ишлатиш ёки уларни сотиб олиш юзасидан бўлган муносабатларидан иборат бўлиб, у асосан кре-дитлар бозори кўринишда бўлади.
Молия бозорида икки гуруҳдан иборат субъектлар пул билан муносабат қиладилар. 1) пул эгалари ёки уни сақловчи аҳоли, фирма, компаниялар, банклар давлат муассасалари бўлса, 2) пулга муҳтож бўлган кредит тариқасида уни маълум мухлат мабойнида (истеьмол товарларни сотиб олиш, тадбиркорликни ташкил этиш мақсадида ишлаб чиқариш воситалари ва ишчи кучи сотиб олиш учун) ва фойдаланганлиги учун хақ (фоиз; процент) тўлаш шарти билан олувчи субектлардир.