5-мавзу: бозор иқтисодиётининг мазмуни ва белгилари

Миллий бозор – ҳар бир мамлакатнинг бозори. (Бу Ўзбекистон бозори, Туркия бозори, Хиндистон бозори, Америка бозори, Россия бозори, бошка мамлакатлар бозори). Бу бозорда ҳар бир миллатнинг, ҳалқнинг қадимдан ривожланиб келаётган анъанавий маҳсулотлари, яъни товарлари сотилади. Ўзбекистон бозорида бугун кулолчилик, қандолатчилик, заргарлик, дўппи, тўн, турли туман зархал буюмлар, темирчилик буюмлари муҳим ўрин тутмоқда.
Жаҳон бозори халқаро меҳнат тақсимоти туфайли турли мамлакатлар ўртасидаги олди-сотдидан ташкил топади. Жаҳон бозорида мамлакатлар ишлаб чиқарадиган товарларнинг барчаси эмас, балки мамлакатлараро айирбошланиши зарур бўлган товар турларигина сотилади. Жаҳон бозорида товар айирбошланиши чекланган бўлади. Улар асбоб-ускуналар, техника, технология, нефть, газ, тош-кўмир, металл, пахта толаси, чой, кофе, жун, ёғоч каби товарлардан иборат бўлади. Минтақавий, маҳаллий, миллий бозордаги кўпгина товарлар жаҳон бозорига чиқмайди.
Бозор энг аввало миллий, сўнгра байналминаллашув натижа-сида ривожланиб, тўйиниб, жаҳон халқаро бозорга қўшилади.
Халқаро жаҳон бозорини шаклланиши мамлакатларнинг мустақил давлат мақомини олиши билан ҳам боғлиқ. Масалан, Ўзбекистон республикаси мустақил давлат бўлгандан (1991 йил 31 август) кейингина ўз бозорига эга бўлди. Минтақалар, қўни-қўш-нилар билан савдо-сотиқ алоқалари кенгайди ва жаҳон бозорига ўз товарлари билан чиқадиган бўлиб, халқаро бозорга қўшилди. Ўзбекистон жаҳоннинг 160 мамлакати билан савдо-сотиқ қилиши фикримизнинг далилидир.
Савдонинг ҳажми, характерига кўра ҳам бозор гуруҳ-ланади: улгуржи, чакана савдо бозорларига, шунингдек автомо-биль, компьютер, қишлоқ хўжалик машиналари, қишлоқ хўжалик маҳсулотларини харид қилиш (Ўзбекистонда хўжалик-лар етиштираётган пахтанинг 30%, ғалланинг 50% давлат томонидан қатъий нархларда харид қилинади) бозоридан иборат.
8. Қонуний жиҳатдан ташкил этилишига қараб ҳам бозор тузилиши турланиши мумкин.
а) расмий, (легал) қонуний жиҳатдан ташкил этилган, бозор – бу бозорда қонуний равишда сертификатланган, сифатли, кафолатланган товар ва хизматлар олди-сотди қилинади.
б) ноқунуний ёки «қора», «пинҳоний» бозор бу қонун билан таъқиқланган товар ва хизматлар билан савдо қилиш ёки фаолият билан шуғулланиши: бунга
- аҳоли орасида қурол-аслаҳа билан савдо қилиш,
- наркотик моддалар сотиш, наркобизнес, қиморбозлик,
- фоҳишабозлик
- валюта билан чайқовчилик қилиш,
- «қўлбола» спиртли ичимликлар тайёрлаш, жаҳонга машҳур турли фирмалар ёрлиқларини ўз маҳсулотига ўрнатиб, сифатсиз кийим-кечак, пойабзал ва бошқа турли хил товарлар тайёрлаш;
- рекет (босқинчилик қилиш, қуролланган ўғрилик);
- контрабанда (чет эллардан яширинча, айланма йўллар билан, давлат назоратчиларини четлаб товарлар олиб келиб сотиш ёки чет элга ғайри қонуний йўллар билан товарлар чиқариш).