5-мавзу: бозор иқтисодиётининг мазмуни ва белгилари

Соф монополия бозорда эса сотувчи тариқасида бир фирма танҳо хукмронлик қилади, ягона бир тармоқ шу бир фирмадан иборат бўлиб, ундан бошқа товар етказиб берувчи йўқ. Бу бозорда рақобат бўлмайди. Масалан, АҚШнинг ИБМ корпорацияси мамлакатда ишлаб чиқарадиган компьютерларнинг 80 % дан ортиғини ишлаб чиқариб, якка хукмрон бўлиб қолмоқда, ёки Ўзбекистон қишлоқ хўжалик машинасозлик заводи Марказий Осиё республикалари пахта далаларида ишлаётган пахта териш машиналарининг деярли 100 % ини ишлаб чиқармоқда.
Монополия– якка хокимлик ишлаб чиқаришда турғунликка олиб келади, чунки монопол фирмалар ўзининг якка хокимлигидан фойдаланиб, ишлаб чиқариш ҳаражатларини камайтирмай фойда олиши рақобатнинг йўқлиги ва заифлигидан фойдаланиб, бозорда ўз измини ўтказишга ҳаракат қилиши мумкин.
Монополия бозор имкониятларини чеклайди, шуни ҳисобга олган ҳолда, Ўзбекистонда 1992 йилдаёқ «Монопол фаолиятини чеклаш тўғрисида» ги қонун қабул қилинди ва республика молия вазирлиги қошида «Монополиядан чиқариш ва рақобатни ривож-лантириш» қўмитаси тузилди.
7. Таъсир доираси – ҳудудий жойлашишга қараб бозорлар, махаллий, минтақавий (регионал), миллий, жаҳон бозорларига бўлинади.
Маҳаллий бозорлар – бу бир мамлакат доирасидаги вилоят, шаҳар, туман ҳудудларида (Тошкент бозор, Андижон бозори, Ургенч бозори, Ургут бозори, Техрон бозори, Дехли, Стамбул, Токио) бозорларидан иборат бўлиб, бу бозорларда товарлар кўлами ва хилма-хиллиги шу жойларнинг иқтисодий ривожланишига ва йўналишига боғлиқ бўлади. Бу бозордаги товарлар кенг истеъмол товарлари, озиқ-овқат, кийим-кечак, уй рўзғор буюмлари қишлоқ хўжалиги маҳсулотидан иборат бўлиб, нархлар хамма жойда бир хил эмас хар хил бўлади.
Минтақавий (регеонал) бозор бу бир маконда, территория жихатдан бир-бирига яқин бўлган регионлар, ҳудудлар бозори бунга Марказий Осиё бозори, Ғарбий Европа бозорларини кўрсатиш мумкин. Марказий Осиё бозорида 4 та давлат Ўзбекистон, Қозоғис-тон, Тожикистон, Қирғизистон республикалари иштирок этмоқдалар. Бу бозор ихтисослашуви натижаси бўлиб, унда миллий бозорга нисбатан имкониятлар кенг бўлиб, товар турлари анча кенг ва меҳнат тақсимотини чуқурлашуви ва ишлаб чиқаришни интеграциялашуви туфайли товар айирбошлаш кўламини ҳам кенгайишига туртки беради.