5-мавзу: бозор иқтисодиётининг мазмуни ва белгилари

Истеъмол бозоридаги товарларнинг миқдори ва аҳоли талабини қондирилишига қараб бозор икки турга бўлинади.
а) Тўйинган бозор - етарли миқдорда талабга мос зарур истеъмол товарлари мавжуд бўлиб, унда танлаш имконияти кенг бўлади. Тўйинган бозор барқарор иқтисодиётга хос бўлиб, унда товарлар мўл-кўл, тўкин бўлади, аммо пул тақчил бўлади. Тўйинган бозорда талабга кўра товар турлари тез-тез янгиланиб, алмашиб туради, кўплаб янги-янги товарлар эҳтиёжга кириб боради.
Бозорнинг тўйиниши талабнинг ўзгаришини ҳам хисобга олади ва уни қондириш йўлларини излайди. Тўйинган бозорда товар кўп бўлади, пул етишмайди, натижада товарни танлаш имконияти ортади. Бу эса ўз навбатида пул топишга интилишни кучайтиради, ишлаб чиқаришни рағбатлантиради. Тўйинган бозорда эркин олди-сотди юз бериб, нархлар эркин бўлиб, пул асосий восита бўлади.
б) «Тўйинмаган», оч, тақчил бозор. Бундай бозорда товарлар етарли бўлмайди, улар аксарият ҳолларда талабга жавоб бермайди ва нархнинг ортишига олиб келади. Тақчил бозор носоғлом иқтисодиётга хос. Тақчил бозорда айрибошлаш ўзининг эркин табиий ҳолатидан чиқиб, назорат остига олинади ва товарларни айирбошлаш нормали, лимитли, тақсимлаш одат тусига киради. Тақчил, тўйинма-ган бозорда талаб қондирилмайди, натижада пул бор, товар етиш-майди, нархларнинг кўтарилиши, пулнинг қадрсизланиши, инфляция кучаяди.
Бозор иқтисодиётига тўйинган, етарли зарур товар ва хизматлар мавжуд бўлган бозор хосдир. Республикамизда бозор иқтисодиётига ўтишдан асосий мақсад ҳам товар ишлаб чиқа-рувчиларни рағбатлантириб, уларни кўпайтириш ва доимий тақчил бозор ўрнига тўйинган аҳоли эҳтиёжларини тўлароқ қондира оладиган бозорни шакллантиришдаш иборат. Шунинг учун ҳам, мустақилликнинг дастлабки кунлариданоқ истеъмол бозорини барбод бўлишига йўл қўймаслик мақсадида республика хукумати ҳаётий муҳим товарлар экспортни назорат қилиш (квоталар белгилаш) ва юқори бож тўловлари жорий этиш билан бир қаторда кундалик зарурий товарларнинг чекланган турларини меъёрланган миқдорда ва қатъий нархларда сотишни ташкил этди. Бу сиёсат ўзини ўзи тўла оқлади ва бозорни тўла ҳимоя қилибгина қолмасдан истеъмол бозорига зарур озиқ-овқат ва кундалик харид товарларини узлуксиз чиқариб туришни таъминлади ва уларни истеъмол қилиш хажмини камайтирмаслик имконини берди.