5-мавзу: бозор иқтисодиётининг мазмуни ва белгилари

Бозор тузилмаси ва хизматлар бозорнинг ривожланишида товар биржалари алоҳида ўрин тутади.
Биржа лотинча (bupsa-ҳамён) намуналар асосида оммавий то-варлар билан доимий савдо-сотиқ ўтказувчи тижорат муассаси.
Биржалар товар хом ашё, фонд биржаларига ва меҳнат биржа-ларига бўлинади.
Товар хом-ашё биржалари улгуржи савдо-сотиқни амалга оширувчи тижорат корхоналаридир. Биржа савдоси оддий савдодан фарқли ўлароқ, оддий савдода товар нақд бўлиши, харидор уни кўриши, сифати ҳақида маълумотга эга бўлиши ва харидор билан сотувчи юзма-юз учрашади ва нархни келишади. Биржада эса савдода товар эгаси ва харидорнинг ўзи юзма-юз учрашмайди. Улар номидан ишни брокерлар (маклерлар) олиб боради. Биржада савдо-сотиқ нақд турган товарлар билан амалга оширилмайди. Товарнинг намунали ва сифат сертификати асосида битимлар тузилади.
Брокер (маклер)лар товар биржаларида олди-сотди битим-ларини тузишда воситачилик қиладиган шахс. Брокерлар махсус фирмалар таркибида хизмат килиб, одатда мижозлар топишга асосан унинг ҳисобига ўз номидан савдо битимлари тузиши мумкин.
Биржа оддий савдодан шу билан фарқланадики, бу ерда ҳали ишлаб чиқарилмаган, лекин ишлаб чиқарилиши аниқ бўлган товарлар ҳам сотилади. Биржалар махсус ихтисослашган биржаларда айрим турдаги ёки универсал бўлади. Ихтисослашган биржаларда айрим турдаги ёки бир турдаги товарлар, универсал биржаларда ҳар хил товарлар сотилади. Амстердам универсал биржасида жуда кўп турли товар билан савдо-сотиқ қилинса, Ливерпул биржаси фақат пахта толаси билан, Лондон биржаси эса олтин савдоси билан шуғул-ланади.
Бугун Ўзбекистонда Тошкент Марказий Универсал ҳом ашё биржаси, вилоят марказларида унинг филиаллари, шунингдек фонд биржаси фаолият кўрсатмоқда. Маълумки, Республикамиз пахта толаси экспорти бўйича жаҳонда, иккинчи ўринда туради. Юртимизда пахта биржаси ташкил этилса, мақсадга мувофиқ бўлур эди.
Фонд биржалари товар биржасидан фарқли ўлароқ қиммат-баҳо қоғозлар, акциялар, облигациялар, сертификатлар, чет эл валюталарини олди-сотдиси амалга оширилади.