4-nji tema. SÖZlem agzalary, SÖzlemiň baş agzalary meyilnam a: Sözlemiň baş agzalary barada maglumat Eýe Habar. Sada we goşma habar

SÖZLEMIŇ BAŞ AGZALARY- Ýönekeý sözlemler böleklere bölünen we bölünmedik häsietde hasyl bolýarlar. Şularyň ikinjisinde diňe bir sözden bolýan sözlemler girýärler. Meselem: Ýangyn. Ýaz. Elbetde.
Beýlekisine bolsa iki ýa ondan hem köp sözden emele gelýän sözlem-ler girýärler.Meselem:
Onuň soňky sözi Aýnanyň endamyny çümşülletdi.
Eýe we habar baş agza hasaplanyp, olar sözlemiň konstruktiw merke-zini emele getirýärler. Şol sözlemdäki galan agzalar bolsa konstruktiw merkeziň töweregine jemlenýärler. Şeýlelik bilen, ýokarda görkezilişi ýaly, ýaýraň sözlemlerden köplenç iki sany sintaktik kompleks emele gel-ýär. Olaryň birinjisi habaryň çygrynda (zonasynda) durýan sözler, ikinjisi bolsa eýäniň çygrynda durýan sözlerdir.
Türkmen dilinde birnäçe sözlemlerde baş agzalaryň şoňa gönüden -göni gatnaşmagy hökman däl. Köplenç ýagdaýlarda sözlemiň habary bir-lik we köplük sanlarda birinji hem ikinji ýöňkemede gelende, eýe şol sözleme mydama gatnaşyp durmaýar. Hatda dialoglarda baş agzalaryň ikisiniň (eýe, habar) hem galdyrylyp ulanylýan wagtlary duş gelýär. Bu ýagdaýlaryň emele gelmegi sözlemiň maksadyna, konkret şertine we kon-tekstdäki daşyny gabap alýan sözlemlere baglydyr.
EÝE- Sözlemde eýe baş agzalaryň biri hasaplanyp, ol habar berilýän pikiriň merkezini emele getirýär. Sözlemiň eýesi türkmen dilinde esa-san forma taýyndan baş düşümde bolmalydyr. Sözüň baş düşümlik formasyny üýtgetmeýän san, ýöňkeme goşulmalary goşulanda-da, ol söz eýe bolup galýar. Başgaça aýdanymyzda, eýe grammatik taýdan sub`ekt bolup, esasan atlardan we at çalyşmalaryndan bolýar we habar bilen predikatiw-lik baglanyşyk saklaýar. Emma beýleki isimler we käbir işlik forma-lary hem substantiwleşende, adyň deregine ulanylanda, sözlemiň eýesi bolup bilýär.
Türkmen dilinde käbir ýagdaýlarda eýäniň funktsiýasyny eýelik dü-şümde gelen söz hem erine etiriip bilýär. Beýle ýagdaýda eýelik düşümde gelen eýe özüniň habarynyň soňundan belli bir ýöňkeme affiksiniň (kä-wagtlarda ondan soň düşüm affiksleriniň hem) gelmegini talap edýär. Meselem, Orazyň şol gidişi.
Türkmen dilinde sözlemiň eýesi aşakdaky ýaly sözlerden bolýar:
1. Atlardan. Atlar sözlemde eýe bolup häli-şindi ulanylýar. Olar özleriniň dürli leksika-grammatik manylarynyň bolmagyna garamaz-dan, baş düşümde, belli bir ýöňkemeli ýa-da ýöňkemesiz, birlik, köplük sanda gelip, sözlemiň eýesi bolýarlar. Meselem:
Meret Nurgeldiniň öýüne bardy.