Tábiyiy ilimler boyınsha atamalardıń túsindirme sózligin dúziw máselesi Reje

Tábiyiy ilimler boyınsha atamalardıń túsindirme sózligin dúziw máselesi
Reje:

• 
  Sózliklerdiń dúziliw tártibi haqqında
  
• 
  Ózbek til iliminde islengen sózlikler
  
• 
  Qaraqalpaq tili boyınsha dúzilgen sózlikler
  
• 
  Botonika, zoologiya, fiziologiya, geografiya boyınsha dúzilgen sózlikler
  

Tábiyiy ilimler boyınsha atamalardıń túsindirme sózligin dúziw máselesi


Tayanısh sózler:
KİRİSİW. Termin haqqındaǵı mashqala til biliminde oǵada qospalı hám áhmiyetli mashqalalardıń biri bolıp esaplanadı. Bul jaǵday tildiń sózlik quramınıń basqa leksikalıq birliklerinen ózine tán ózgeshe belgileri menen sıpatlanadı. Sol tiykarda arnawlı sózler qatlamına birigip belgili bir sistemanı payda etedi. Máselen, algebra, baha, bahalı qaǵazlar, ekonomika, nızam, obraz, lirika, ayırımlanǵan aǵza, terapiya, xirurgiya, jıllılıq, tezlik, biosfera, plazma, t.b. birlikler arnawlı funktsionallıq xızmeti jaǵınan da, sáykes uǵımlarǵa qatnası jaǵınan da ádettegi sózlerden ayırılıp turadı.
Sózlik quram birliklerin óz-ara salıstırıw arqalı terminge tán semantikalıq hám funktsionallıq ózgeshelikti jeńil ańlawǵa boladı. Aytayıq, arpa, buwday, un, nan, bariw, keliw, aq, qızıl, jaqsı, jaman, men, biz, sen, siz, ol, erte, kesh, t.b. ádettegi leksikalıq birliklerdi: reforma, qun, kiris, shiǵis, baji, napaqa, dáramat, assambleya, ánjúman, t.b. arnawlı atamalar menen mánilik hám qollanılıwı jaǵınan salıstırıp qarasaq ekinshileriniń arnawh uǵımlarǵa baylanıslı terminler ekenligi ayqın seziledi.
Leksikologiyanıń arnawlı bir tarawı bolgǵan terminologiya terminler hám olardıń rawajlanıw nızamlılıqların úyretedi.
Qaraqalpaq til biliminde terminologiyalıq mashqalalar qospalı hám áhmiyetli mashqalalardıń biri bolıwına qaramastan ol, endi ǵana ilimiy izertlewlerdiń obekti bola basladı, monografiyalıq baǵdarda arnawh túrde úyreniliwge baǵdar alıp atır.
Ádette, til mánisi, xizmeti hám qurilisı boyınsha ashıq, sheksiz hám dinamikalıq sistema sıpatında úyreniledi. Bul ayrıqshalıq eń birinshi gezekte sózlik quramda kórinedi, sózlik quram sırtqı hám ishki faktorlar tiykarında barqulla ózgeriste hám rawajlanıwda boladı, jańa sózler dóreydi, sóz mánisleri keńeyedi, ayırım leksikalıq elementler, sonday-aq mániler turmıs qájetliliginen ayırılıwına baylanıslı góneredi, hátteki qollanıwdan shıǵıp ta qaladı. Bul qubılıs tildiń pútkil rawajlanıw tariyxında usılay bolıp keldi hám bola beredi. Nátiyjede sózlik quram jetilisip hám rawajlanıp baradı, jámiyetlik talapqa qaray beyim- lesedi. Aytayıq, biziń ásirimizdiń 40-jıllarına shekem toqımashılıq ásbaplarınıń atamaları sıpatında keń qollanılıp kelgen qozay. sharıq, pilte yamasa diyqanshılıq tarawında miynet etiw qurallarınıń atamaları bolǵan gúnde, qos, pazna, moyınturıq usaǵan sózler óndirislik-texnikalıq jetilisiwdiń nátiyjesinde gónerdi, hátteki paydalanıw qájetliliginen ayırılıp baratır. Olar tek ǵana kórkem súwretlewde dáwir koloritin durıs kórsetiwge baylanıslı tariyxiy ilimlerde izertlew obektine qaray belgilengen maqsette ǵana paydalanıwı múmkin. Kerisinshe, jámiyettiń rawajlanıwı sózlik quramda jańa sózler hám sóz mánileriniń payda bolıwına sebepshi boladı. Maáselen, elegiya, roman, poeziya, ballada, qaharman, ekonomika, reforma, baǵdar, miynet usaǵan sózler til arqalı qatnastıń talapları tiykarında sózlik quramda sońǵı dáwirde payda boldı. Sózlik quramdaǵı usınday dinamikalıq rawajlanıw halatlarınıń ózi-aq tildiń ashıq hám sheksiz sistema ckenligin dálilleydi.
Sózlik quram qollanılıw shegarası kózqarasınan túrlishe: bir toparı sóylewde hesh qanday shekleniwshilikti bilmeydi, sol tilde sóylewshi hár bir jámáá't aǵzasınıń sózligi ushın jedel túrde qollanıladı. Sozlerdiń bul toparı sózlik quramınıń tiykarǵı qatlamın quraydı. Al, ekinshi toparı qollanılıw órisi boyınsha sheklengen. Til iliminde usi kózqarastan sózlik quramdı eki toparǵa bólip qaraydı: ulıwma qollanılıwshı sózler hám qollanılıw órisi sheklengen sózler. Keyingi topar dialektizmlerdi, argotizmlerdi, tar kólemli professionalizmlerdi, sonday-aq tilde kólemi jaǵınan keń qatlamdı quraytuǵın arnawlı professionallıq-terminlik leksikanı óz ishine aladı. Professionallıq-terminlik leksikanı arnawlı leksika dep ataydı. Onda terminler ayrıqsha orındı iyeleydi.
Terminler arnawlı uǵimlardı logikalıq jaqtan dál anıqlaw maqsetinde tilde payda bolǵan atamalardan ibarat. Olar ádettegi leksikalıq birliklerden arnawlı definitivlik xizmeti arqalı ayırılıp turadı. Máselen, til biliminde anafora degen termin paydalanıladı. Ol sóylewdiń hár bir parallel elementlerinde baslapqı, sózdiń qaytalanıp keliwinen jasalǵan stilistikalıq figura haqqındaǵı uǵımdı anıqlaydı: Sen jeńistiń, sen jeńistiń bayraǵı, senseń meniń jeńislerde quwatım (N.Japaqov). Leksikalıq anafora sóz yamasa sózlerdiń qaytalanıwınan bolǵan anafora. Sintaksislik anafora - bir grammatikalıq dúzilmeniń qaytalanıwınan jasalǵan anafora. Fonetikalıq anafora-ses yamasa ses birikpeleriniń qaytalanıwınan jasalǵan anafora.
Terminler ilim menen texnikanıń, sanaat penen awıl xojalıǵınıń, siyasıy hám mádeniy turmıstıń rawajlanıwı nátiyjesinde payda boladı, qáliplesedi hám paydalanıladı. Qaysi tildi alıp qarasańda, onıń sózlik quramınıń ádewir bólegin terminler quraydı. Aytayıq, qaraqalpaq tiliniń sózlik quramı sońǵı jıllar ishinde turmıstıń háwij alıwı, qaraqalpaq tiliniń jámiyetlik xızmetiniń keńeyiwi, ilim hám texnikanıń, óndiristiń, jámiyetlik-siyasıy hám xalıq mádeniyatınıń rawajlanıwı barısında tolıp atırǵan terminler menen bayıdı. Nátiyjede sózlik quramda basqa sózlik qatlamlardan ayrıqsha belgileri arqalı parq qılatuǵın terminler sisteması payda boldı. Qaraqalpaq til biliminde leksikologiyanıń ajiralmas bir tarawı bolǵan terminologiya júzege keldi.
Terminologiyalıq leksika mánisi hám arnawlı xizmetine baylanıslı qospalı sıpatqa iye. Ásirese, onıń qospalılıǵı ayrıqsha sotsiallıq belgililiginde kórinedi, sonlıqtan da terminologiya ulıwma xalıqlıq baqlawda boladı. Usı tarawdaǵı barlıq ózgerisler rásmiy esapqa alıp barıladı, ádebiy til ólshemleriniń obektiv talaplarına sáykes ilajlar kóriledi.
Terminler arnawlı sotsiallıq belgililikke iye sózler toparı sıpatında qaraqalpaq tilshileriniń dıqqatın ózine awdarıp kiyatır. Dáslepki jıllarda ol bul tarawdaǵı jumıslardı jónge túsiriw, baǵdarlaw maqsetinde ámeliy baǵdarda júrgizildi. Ásirese, bunday jumıslar xalıq bilimlendiriw isleriniń talaplarına baylanıslı shólkemlestirilip keldi. Aytayıq, dáslepki 30-40-jillardaǵı matematikalıq, fizikalıq, t.b. terminologiyalıq sózlikler usı niyette dóretilip jámiyetshilikke usınılǵan edi. Bul jumıs keyingi jıllarda da dawam ettirilip kiyatır. Usı baǵdarda sońǵı jıllardıń ózinde biologiya, ximiya, lingvistika, t.b. usaǵan ilim tarawları boyınsha arnawlı ámeliy jobadaǵı dáslepki sózlikler jarıqqa shıqtı.
Ózbekstannıń keleshegi ullı, biyǵárez, demokratiyalıq huqıqıy mámleketti qurıwǵa dáslepki qádemdi taslawı, onıń quramında Qaraqalpaqstan suverenli Respublika sıpatında tán alınıwı menen-aq jámiyetlik turmısta jámiyetlik-siyasıy, sotsiallıq-ekonomikalıq, mádeniy hám xalıqtıń ruwxiy ómirinde túpkilikli ózgerisler júz bere basladı, óndiristiń bazar ekonomikası talaplarına baylanıslı shólkemlestiriliwi ekonomikalıq reformalardı basqıshpa-basqısh ámeliy iske asırıw á'lbette, sózlik quramnilıń rawajlanıwına unamlı ekstralingvistikalıq faktor retinde tásir etip atır. Usıǵan baylanıslı sońǵı waqıttıń ózinde-aq terminler quramında jańa uǵımlardı anıqlawshı terminlik atamalar kún sayın payda bolıp, qaraqalpaq terminologiyasın bayıtıwǵa, jetilistiriwge sebepshi bolmaqta.
Qaraqalpaq tiline nizam tiykarında mámleketlik til biyliginiń beriliwi menen ádebiy tildiń obektiv rawajlanıw talaplarına sáykes terminologiyanı tártipke túsiriw, onı bunnan bılay da jetistiriw boyınsha keń múmkinshilikler dóredi. Usı maqsette Qaraqalpaqstan Respublikası Ministrler Keńesi janınan dúzilgen Respublikalıq Terminologiyalıq komitettiń basshılıǵı menen aymaǵımızdaǵı belgili ilimpazlar, qánigelerdiń qatnasıwında turmıstıń túrli tarawların óz ishine alatuǵın bir neshe eki tillik hám kóp tillik terminologiyalıq sózlikler dúzip shıǵıldı hám jámiyetshiıikke usınıldı. Mektep turmısına baylanıslı islerine, jol qatnaslarına, rasmiy hújjetlerge, ilim tarawlarına, jámiyetlik siyasıy hám sotsiallıq ekonomikalıq, t.b. baylanıslı keyingi 7-8 jıl ishinde dóretilgen hám jarıq kórgen sózlikler usınday áhmiyetli terminologiyalıq sózliklerden esaplanadı.
Bul sózliklerdiń barlıǵı da kópshilik xalıq tárepinen házirgi kúnde keńnen paydalanılıp atır.
Terminler sisteması ilimiy izertlewlerdiń obekti bola basladı. Aytayıq, kórkem óner terminleri, lingvistikalıq terminler jámiyetlik-siyasıy, sotsiallıq-ekonomikalıq bazı bir professionallıq arnawlı atamalar boyınsha qaraqalpaq til bilimi tarawında júrgizilgen jumıslar usınday izertlewlerden ibarat. Terminler haqqındaǵı mashqala basqa til máselelerin izertlewlerde de, joqarı oqıw ornına arnalǵan sabaqlıqlarda da qısqasha sóz etilgen. Solay da sózlik quramınıń úlken bir arnawlı qatlamı bolǵan terminler sistemasın lingvistikalıq jaqtan hár tárepleme úyreniw baǵdarlarında baha beriw talap etiledi. Bul ilimiy jaqtan da, ámeliy jaqtan da oǵada áhmiyetli mashqalalardan ibarat.
Biziń kózqarasımız boyınsha házirgi kúnde birinshi gezekte qaraqalpaq terminologiyasınıń sózlik quramdaǵı ornın, terminlerdi durıs tanıw basqa leksikalıq birliklerden ajiratıwshı belgilerin, payda boliw sebeplerin jámiyetlik baylanıslıǵın, jasalıw jolların anıqlaw kerek boladı. Sonıń menen birge bul jerge terminlerdiń ulıwma alǵanda ilim hám texnikaǵa, óndiris penen mádeniyatqa jámiyetlik-siyasiy ómirge baylanıslı arnawlı uǵımlarǵa qatnasın sózlik quram sistemasındaǵı ózgesheliklerine ilimiy sıpatlama beriw, ayırım toparlarǵa bóliniw negizlerin belgilew zárúrligi de tuwıladı.
Bulardıń barlıǵı da qaraqalpaq terminologiyasın sózlik quramındaǵı arnawlı podsistema sıpatında tanıw, onıń rawajlanıw nızamlılıqların ashıw, sırtqı hám ishki nızamlılıqlardıń baylanıslılıq hám ǵarezlilik tiykarında real iske asıw halatların tereń túsiniwge sózsiz járdem etedi. Bul óz gezeginde ádebiy til ólshemlerin bunnan bılay da rawajlandırıwǵa, terminologiyalıq rejimniń saqlanıwına tiykar bola aladı.

Solay etip bul jumısta qaraqalpaq terminologiyasınıń ulıwma aktual máseleleri sózlik quramındaǵı ornı basqa leksikalıq-semantikalıq qatlamlardan ózgeshelik belgileri túrli ilimler arasındaǵı terminologiyalıq baylanıs hám birlik terminlerdi klassifikatsiyalawdıń bas principleri, terminniń jasalıw jolların hám taǵı basqa da máseleler sóz etiledi.

Jumıstıń usınılǵan qurılısta alıp barılıwı, sáykes mashqalalar menen máselelerdiń usılayınsha izbe-izlikte qaralıwı biziń kózqarasımızdan, ulıwma jámiyetshiliktiń qaraqalpaq terminologiyasınıń ózgeshelikleri, rawajlanıwı, payda bolıwı, jasalıwı haqqında tolıǵıraq maǵlıwmat alıwına járdem etedi.
Bul miynet qaraqalpaq til biliminiń terminologiya haqqındaǵı máselelerin ilimiy izertlew tarawindaǵı dáslepki adımlardıń biri retinde oqıwshılardıń qızıǵıwshılıǵın arttıraw múmkin.