4-nji tema. SÖZlem agzalary, SÖzlemiň baş agzalary meyilnam a: Sözlemiň baş agzalary barada maglumat Eýe Habar. Sada we goşma habar

4-NJI TEMA. SÖZLEM AGZALARY, SÖZLEMIŇ BAŞ AGZALARY

M E Y I L N A M A:
1. Sözlemiň baş agzalary barada maglumat
2. Eýe
3. Habar. Sada we goşma habar
Biziň gepleşigimiz sözlemlerden emele gelýän bolsa, sözlemler hem sintaksis taýyndan özara baglanyşykly sözlerden ybaratdyr. Şol hili ol ýa başga bir sözleme gatnaşýan sözlere sözlem agzalary diýilýär. Sözlem agzalary hem sintaksis taýyndan erine etirýän hyzmatyna görä, özara baş we aýyklaýjy agzalar dien toparlara bölünýärler.

Sözlem bolmak üçin esasan baş agzalaryň bolmagy şertdir, çünki, olar şol sözlemde pikiriň özenini emele getirýärler. Şeýle bolsa-da, sözlemler diňe baş agzalardan düzülmän, onuň sostawynda aýyklaýjy agzalar hem bolýar. Sözlemde bular baş agzalaryň daşyna toplanyp, söz-lemiň eýe tarapy we habar tarapy dien sintaktik topary emele getirýär-ler. Mysal üçin, “kolhozyň ýaş bagy bol hasyl berdi” dien sözlemiň eýe we habar tarapyny şeýle görkezmek bolar:

Obamyzyň ýaş bagy // bol hasyl berdi.
Mundan belli bolşy ýaly, sözlemiň eýe tarapy bilen habar tarapy-nyň arasy gepleşikde pauza arkaly aýdylýar, ýagny olaryň arasynda gysgajyk durulýar. Gepleşikde şol pauzanyň ornunyň üýtgemegi bilen pikiriň we sözlemiň grammatik funktsiýasynyň hem üýtgemegi mümkin. M.

1. 
   Ýaňky gazet okan // okuwçyny çagyrdy.
   

1. 
   Ýaňky // gazet okan okuwçyny çagyrdy.
   
2. 
   Ýaňky gazet okan okuwçyny çagyrdy.
   

Ine, ýokarda görşümiz ýaly, birinji mysalda sözlemiň eýe tarapy, “ýaňky gazet okan” sözleri bolup, habar tarapy hem “okuwçyny çagyrdy” sözleridir. Şeýle bolanda, şu sözlemde aýdyljak bolunýan pikir ýaňky gazet okan adamyň okuwçyny çagyrmagydyr. Ikinji mysalda bolsa söz-lemiň eýe tarapy “ýaňky” sözi bolup, “gazet okan okuwçyny çagyrdy” söz-leri hem habar tarapydyr. Munda bolsa gazeti okan okuwçy bolup, ony çagyran hem ýaňky adam bolup çykýar. Üçünji mysalda bolsa sözlemiň eýe tarapy görkezilmän, diňe habar tarapy görkezilipdir. Munda sözlemiň öz içinde eýe tarapy gökezilmedik bolsa-da, şol sözlemiň okalyş intona-tsiýasy boýança eýe tarapynyň üçünji şahsa degişli sözdügi duýalýar, ýagny “ol (adam) ýaňky gazet okan okuwçyny çagyrdy” dien pikir aňlanyl-ýar.
Grammatika sözlemiň baş we aýyklaýjy agzalaryny aýry-aýry derňeýär, emma logika bolsa sözlemiň eýe tarapyny bir agza, habar tara-pyny ikinji bir agza hasap edip derňeýär. Mysal üçin, “kolhozyň çopa-ny goýan bakýar” diien sözlemde grammatika taýyndan çopany-eýe, bakýar-habar, kolhozyň-aýyrgyç, goýan-doldurgyç bolýar, emma logika şu sözlemi “kolhozyň çopany we goýan bakýar” dien iki topara bölýär.
Ýokarda aýdylyşy ýaly, sözlemdäki sözler grammatika taýyndan oza-ly bilen baş we aýyklaýjy agzalar dien uly toparlara bölünýärler.