|
Бақылау сұрақтары:
1. Ауа бассейнін қорғауға арналған шаралар.
2. Өрт қаупінің алдын алу әдістері және жабдықтары.
3. Щаң ұстаудың құйындату әдісінің негізінің мәне неде?
4. Газдарды тазарту үшін қандай әдістер қолданылады?
7-Дәріс. Су бассейніне тигізілетін антропогендік әсерлер
Жер үсті және жер асты сулары Жердің су қабаты – гидросфераны құрайды. Жер беті сулары мұхиттардан, теңіздерден, өзен-көлдерден және әртүрлі айдындардан тұрады. Жер асты сулары литосфераның жоғарғы қабаттарында орналасады. Жер шарының ¾ бөлігін су алып жатыр. Құрлықтың шамамен 3% сулар, ал 11% мұздықтар басып жатыр.
Гидросфераның әртүрлі бөлігінде су көлемі (мың кмз ) төмендегідей:
Дүниежүзілік Мұхиттар 1370 323
жерасты сулары 60 000
оның ішінде жиі су алмастыру аймағында 4 000
мұздықтар 24 000
көлдер 280
топырақ қабатындағы ылғал..................... 85
атмосфера булары 14
өзен сулары 1, 2
Теңіз және мұхит суларын ерітінді деп есептеуге болады, себебі олардың құрамында тұздың мөлшері шамамен 3,5 г/л.
Жер асты суларының едәуір бөлігінде тұздың мөлшері 200 250 г/л дейін жетіп қалады. Тұщы сулар қоры жалпы су қорларының 2% құрайды. Ал осы сулардың қол жетпейтін көлемін ескерсек, онда тұщы сулар қоры гидросфера көлемінің 0,3% ғана құрайды (тау бастарындағы мұздықтар, т.б).
Тұщы су ресурстарының таралуы, км3 (%):
мұздықтар 24 000 000 (85)
жерасты сулары 4 000 000(14)
көлдер мен су қоймалары 155 000 (0,6)
топырақ қабатындағы ылғал......................................83 000 (0,3)
атмосфера булары ...................14 000 (0,05)
өзен сулары ............................................................. 12 000 (0,04)
Тұщы сулар қорының байыпқы қалпына келуіне, гидросфераның бүкіл бөліктерін біріктіретін су айналымы басты әсер етеді.
Су жер бетіндегі тіршілік иелеріне, бәрінен бұрын адамзаттың өмір сүруін және өркендеуін қамтамасыз ететін биосфера элементі.
Су ресурстарын пайдаланудың екі түрі бар: су тұтыну және су пайдалану.
Су суаттан біртіндеп немесе тұтастай алынса оны су тұтыну деп атайды.
Су пайдаланғанда су суаттан (өзен, көл, т.б.) алынбайды, шығындалмайды, тек белгілі бір функцияларды орындау үшін қолданылады.
Су пайдаланушылардың қатарына гидроэнергетика, су транспорты, балық шаруашылығы, су туризмі және т.б. жатады.
Су ресурстарының азаюы. Қазіргі уақытта адамзат өзен суларының 12-13%-на дейін қолданысқа алады. Өнеркәсіпте суды ең көп қолданатын – энергетика, кен қазу, металлургия және химия салалары.
Су ресурстары сапасының төмендеуі.
Су сапасы төмендеуінің басты себептері – олардың ластануы және қоқыстануы белгілі бір мөлшерге дейін өсуін айтады. Соның салдарынан су сапасы төмендейді. Мұндай су объектісі қабылданған нормаға сәйкес келмейді деп танылады.
Судың қоқыстануы деп - суатқа суда ерімейтін бөгде заттардың түсуін айтады. Олар су сапасына әсерін тигізбегенмен суат арнасының сапасына кері әсер етеді.
Негізгі ластаушы көздер: мұнай, мұнайхимия, химия көмір, целлюлоза-қағаз және металлургия өнеркәсіп орындарының ақаба (ластанған) сулары. Ауыл шаруашылығында минералды тыңайтқыштарды көп мөлшерде қолдану, өсімдіктерді химиялық препараттармен қорғау, мал шаруашылығы кешендерін ұйымдастыру нәтижесінде су көздерінің ластану деңгейі соңғы кездері өсе түсуде. Аталған шаруашылықтарда қолданылған сумен бірге ағып кететін ерітінді заттардың мөлшері топырақтың механикалық және химиялық құрамына, жауын-шашын көлеміне, суару әдісіне, минералды тыңайтқыштардың түрі және қолдану көлеміне тығыз байланысты.
Су ластаушы заттардың қатарында мұнай және мұнай өнімдері бар. Мамандардың пайымдауынша Дүниежүзілік мұхитқа жылына 25-30 млн. тонна мұнай түседі. Судың ластануы мұнайдың жер бетіне өздігінен шығуынан, тасымалдағанда, өңдегенде және қолдану кезінде оның төгілуінен болады. Табиғи жатыс қаттарынан өздігінен шығып, Дүниежүзілік мұхитқа құйылатын мұнайдың мөлшері жылына 0,5 млн. тоннаға дейін жетеді. Су объектілері сондай-ақ мұнай ұңғымаларын дұрыс бұрғыламаудан және осындай ұңғымаларды пайдаланудан ластанады. Төгілген мұнай өнімдерінің 1 тоннасы 3 км2 су бетін жұқа қабықшамен жауып тастайды. Жыл сайын өзен суларына өнеркәсіп қалдықтары түрінде 2,3 млн.т. қорғасын, 6,5 млн. тоннадай фосфор, көп мөлшерде сынап, т.б. заттар тасталады. Су ортасына үлкен қауіп төндіретін сынап және оның қосылыстары. Дүниежүзілік мұхиттағы сынап концентрациясы 0,15 мг/мз дейін жетеді, ал жалпы мөлшері 200 млн. тоннадай. Су құрамындағы ластауыш заттар экологияға кері әсерін тигізеді, әрі су флорасы мен фаунасының тіршілік жағдайын күрт төмендетеді. Химиялық элементтердің кейбір түрлері микроорганизмдер мен балықтардың бойында жинақталады.
Су бассейні сапасына әсер етуші факторлардың екі түрін ерекше атап кету керек. Олар жылы суды тастау және су қоймаларын салу. Электростанциядан тасталатын судың температурасы 30оС жетеді, сондықтан айдынға түскенде ол судың температурасын көтеріп, ондағы еріген оттегі құрамын азайтады, су ішіндегі зат алмасу процесстеріне өзгерістер енгізіп, тіршілік ететін организмдердің экологиялық тепе-теңдігін бұзады.
Ірі гидротехникалық құрылыстар, оның ішінде су қоймаларын салу, үлен көлемде мелиоративтік шаралар жүргізу табиғи жағдайларға: ландшафтқа, микроклиматқа, гидрологиялық, гидрогеологиялық және инженерлі-геологиялық шарттарға елеулі өзгерістер енгізеді. Табиғи жағдайда әлсіз жүретін процесстер қоздатылып, олардың әсері су шаруашылығы шаралары жүргізілген жерден едәуір қашықтықта байқалады.
Су қоймасын толтырғанда бұрын ауыл шаруашылығы үшін қолданылған жерлер, ормандар, елді мекендер су астында қалады. Байланыс жүйелері бұзылады, қоршаған аймаққа бұрын тән болмаған жаңа ландшафт кешендері пайда болады. Жер бетіндегі айдындар мен су ағындарының гидрологиялық режимі бұзылады.
Су қоймасы жер асты суының жоғарыға көтерілуіне кедергі келтіреді. Осының әсерінен радиусы бірнеше километрге дейін жететін жер батпаққа айналуы мүмкін. Булану қарқындылығы өсуінен құрғақшылық аймақтарында топырақ қабатының екінші рет тұздануы байқалады. Бұл сондай-ақ судың өзін-өзі тазарту қабілетін азайтады, жағалауда арам шөптің көп өсуіне әкеп соқтырады. Су қоймаларының жағалаулары абразия, шөгу процестерінен көп жағдайда бүлінеді.
Судың өздігінен тазаруы. Күн энергиясының бактерия, су балдыры түрлерінің қатысуымен тоқтаусыз қозғалыс арқасында айдын сулары өздігінен тазара алады. Өзен суы тез тазарады, ал ақпайтын тоғандар және көлдер суының тазару қарқыны әлсіздеу. Әрине, өзен суының өзін-өзі тазартуы шексіз емес. Үлкен өзендердің өзінде егер ағын су қоймасы арқылы реттеліп отыратын болса, өзін-өзі тазарту процесі қиындалады, тіпті кейде өзін-өзі тазарту қабілетін мүлдем жоғалтады.
Do'stlaringiz bilan baham: |
