4 Дәріс. Ауа бассейніне тигізілетін антропогендік әсерлер

Кен өндірісінің табиғи ландшафтқа тигізетін әсері
Кен өндіру кәсіпорындарының ерекше айырмашылығы олар тек қана пайдалы қазбалар қорланған жерде орналастырылады. Әдетте олар түрлі саладағы өнеркәсіп орындарының шоғырлануының негізгі базасы болып табылады. Осы себептен қоршаған ортаға тигізілетін қысым еселей түседі. Өнеркәсіп орыны үшін жер иелігі бөлінеді. Жұмыс сәтінде жер иелігінің көлемі қажеттілікке байланысты ұлғайтылуы немесе қайта өңделген жерді кейін қайтарғанда, кішіреюі мүмкін. Жер иелігі қолдану мақсатына байланысты келесі топтарға бөлінеді:

1. 
   Тау-кен жұмыстарын ұйымдастыр үшін, уақытша сырттағы үйінділер мен қалдық қоймалары үшін ұзақ мерзімге.
   
2. 
   Негізгі технологиялық және қосымша өндірістік ғимараттар соның ішінде су қоймаларын тазартатын және су алу ғимараттарын, жарылғыш материалдарды сақтайтын негізгі және тарату қоймалары, инфрақұрылым объектілерін салу үшін бөлінеді. Әдетте, мұндай жерлер тұрақты не уақытша ұзақ мерзімде пайдалануға беріледі.
   

3) Азаматтық және тұрғын үйлер, ғимараттар салу үшін. Мұндай жер иелігі тұрақты пайдалануға беріледі.
4) Түрлі коммуникация түрлерін: темір және тас жолдар, байланыс электр жүйесін, газ, мұнай, су құбырларын т.б. салу үшін бөлінеді. Жердің мұндай бөліктері коммуникация түрінің саласына және оның қолдану мерзіміне байланысты тұрақты немесе уақытша пайдалануға беріледі.
Тау-кен өндірісі кәсіпорынының жерге (ландшафтқа) тигізетін әсері тура және жанама әсерлерге бөлінеді.
Бірінші топқа топырақ қыртысын бүлдіретін, аймақ түрін өзгертетін, ауыл шаруашылық жерін және орман-тоғай орналасқан ауданды қысқартатын, өсімдік қабатын жоятын немесе жануарлардың қоныс аударуына себеп болатын кері әсерлер жатады. Кері әсердің туындау себептері карьер, тілінділер салу, үйінділер, қалдықтар, су қоймаларын орналастыру, өнеркәсіптік және азаматтық ғимараттар салу, жол және коммуникацияның басқа түрлерін жүргізу, жер асты кен қазбалары жүргізілген жер бетінің деформацияға ұшырауы. Кен өндірісінің тура әсері маңайда жаңа техногендік ландшафттың пайда болуына әкеледі.
Екінші топқа жер құнарлығын аздыратын, өсімдіктер өсуі және жануарлар тіршілік ету жағдайын төмендететін кері әсерлер жатады. Бұл әсерлердің туындау себептері: кен орнын құрғату әсерінен жер қыртысы суының күйі мен режимінің өзгеруі, атмосфераға түскен тастандылардан шаң және химиялық қосындылардың шөгуі, ластанған немесе минералданған судың тоған, қалдықтар мен су қоймасы табанынан сүзіліп өтіп кетуі, бүлінген жердің эрозия өнімдерінің таралуы және шөгуі, пайда болған шұңқырларды су басуы және ол жердің батпақтануы, айдын, өзендердегі су сапасы мен режимінің өзгеруі. Мұндай кері әсер табиғи ландшафттың азуына әкеліп соқтыруы мүмкін. Кен өндіру кәсіпорынының жерге тигізетін тура әсері сипаттамасы жердің ағымдағы жағдайын есепке алу және оны ауық-ауық бақылау ретінде құрастырылады. Жаңа әсердің сипаттамасы бүлінген аймақтың топырақ қабаты сапасының өзгеру дәрежесімен, орман, ауыл шаруашылық егін жайларының өнімінің азайуымен және жердің сапасы төмендеуімен анықталады.
Кен өндіру кәсіпорынының ландшафтқа тигізетін кері әсерін төмендегі мысалдан көруге болады. Жер беті 1 млн тонна пайдалы қазба рудасын өндіргенде: темір-14-тен 640 га дейін, марганец - 76-дан 600 га дейін, көмір - 2,6-тан 43 га дейін, минералды тыңайтқыштар-22-ден 97 га дейін жер бүлінеді. Пайда қазба қорлары азайған сайын, күрделі тау-кен геологиялық жағдайларда кен орнын игеруге тура келеді. Ол жер қолдану көлемін одан әрі үлкейте түседі.