4 Дәріс. Ауа бассейніне тигізілетін антропогендік әсерлер

Кен орнына экономикалық баға беру және уақыт факторын ескеру
Табиғи ресурстарды бағалағанда уақыт факторын ескеру өте күрделі және түрлі көз қарастар таласын тудыратын меселелердің бірі.Мәселе мұнда : кез келген ресурстарды игеру уақыттың белгілі бір периодына қомақты қаражат жұмсауды қажет етеді және оларды пайдалана бастағанда экономикалық әсер көптеген жылдарға тарамдалып кетеді.Құрылыс жүргізілгенде күрделі қаражат нәтиже әкелетін шаруашылық айналымынан шығып қалады.Тезірек қол жететін нәтиженің экономикалық мәні зор екені белгілі.Сол сияқты болашаққа жатқызылған шығындардың экономикалық құны тез пайда болатын шығындарға қарағанда төмен. Басқаша айтқанда түрліуақыттық шығындар мен әсерлер (эффект) арасында экономикалық теңсіздік орын алады.Кез келген кәсіпорынның жұмыс істеу мерзімінде шығарылатын өнімнің көлемі,техникалық-экономикалық көрсеткіштер өзгереді,жөндеу жұмыстарының шығыны ұлғайады,өнімге сұраныс және оның сапасына қойылатын талаптар өзгереді және т.с.с.Барлық құбылмалы жағдайларды бейнелеу үшін ұзақ уақыт периодындағы ұтымдылықты әрбір жылға бөліп бағалау керек.
Уақыт факторын ескеретін кең танымал әдіс – бірыңғай жылға келтірілген (сәйкестендірілген)шығын формуласы.Құрылыстыңәрбір жылғы күрделі қаржысысәйкестендіру коэффициенттеріне В=(1+Е^t ) көбейтіледі немесе бөлінеді, мұндағы
В - әр кезеңдегі шығындарды сәйкестендіретін нормативтік тиімділік коэффициенті;
t –қаржыны сәйкестендіруге қаралатын жыл мен қаржыны өндіріске қосқандағы жылдар аралығы.
Дегенмен уақыт факторын осындай ескеру кемшіліктерден таза емес.Бұл әдіспен жұмыс істеу аралығында шығарылатын өнімнің сапасы мен көлемінің өзгеруін толық бейнелеу мүмкін емес, сол сияқты алдағы жылдар шығындары және ескірген объектілерді алмастыруға байланысты осы шығындардың өзгеруі бүтіндей ескеріле алмайды.Осы кемшіліктерді ескеріп, өндіріс үнемділігін анықтау үшін динамикалық әдіс –үлгілер ұсынылған.Мұнда туындаған кез-келген әсерді(эффектіні) қолданыстағы және жинақталатын өнім бөлшектеріне, лаг мөлшеріне, объектінің жұмыс істеу мерзіміне, табыс айналымына және уақытша босаған амортизация аударымдарына таралуы ескерілген. Шаруашылық айналым коэффициенттерінің айқын физикалық мағынасы бар.Оның В коэффициентінің өлшемдерінде таяудағы , ал алдағы уақыт периодына тіпті ерекше айырмашылықтары бар. Кез-келген жылда қол жеткен әсердің (эффектінің) тиісті айналым коэффициентіне көбейтіндісі оның период соңында қандай қосымша шаруашылық эффектісімен үстемеленетінін көрсетеді. Ал, осы коэффициентпен кез-келген жылдағы шығын мөлшерінің көбейтіндісі, осы шығындар егер орын алмағанда, шаруашылық эффектісі қандай болуы мүмкін екендігін көрсетеді.
Кен орындарын барлау оны пайдалана бастайтын уақыттан әдеуір ерте басталады.Барлауға жұмсалған қаражаттан әсер (эффект) лагы өте зор және әлбетте ондаған жылдарға созылады.Кен өндіру кәсіпорындарының жұмыс істеу мерзімі ұзақ болғандықтан техникалық-экономикалық параметрлер өзгеріске түседі.Қазба жұмыстарының тереңдеу деңгейжиектерге ауысуы ірі қаржы салымдарын талап етеді,яғни экономикалық көрсеткіштер нашарлайды.Шикізатқа сұраныстын өсуі тұйықтағыш шығындардың өсу тенденциясын туындатады,яғни кен орнын уақыттар аралығында бағалау бағасы арта түседі.Осы айтылғандардың бәрі кенорнын бағалағанда уақыт факторын есептеу сөзсіз қажеттілік екендігін көрсетеді.
Мысар ретінде кенорнына уақыт факторын ескере отырып баға берейік.Айталық, кенорнында 2 блок бар делік:бай пайдалы қазбалар 1-блокта,оның көлемі 12 млн.т,ал 2-блоктағы пайдалы қазбалар сапасы төмендеу,олардың көлемі -8 млн.т.Жылдық қуат 1 млн.т. болса қазымдау уақыттары 12 және 8 жыл болады.1-вариант үшін меншікті шығын көлемі бай пайдалы қазбалар үшін 100 теңге,ал нашарлау үшін 130 теңге деп қабылдайық.Сонда жақсы және нашарлау қорларды қазымдаудың 2-варианты үшін шығынның орташа мөлшері 110,2тг/т құрайды.Айталық тұйықтағыш шығындар 135тг/т тең.Онда табыстың меншікті көлемі 1-вариант бойынша 35 тг/т, ал 2-вариан бойынша-23 тг/т теңеледі.Бүкіл период үшін жиынтық табыс көлемі 420 млн.және 460 млн.тг.Осы табыстар көлемі дисконттағаннан кейін 285,2млн.және 240,0 млн.тенгеге теңеледі.Сонымен, меншікті табыс көлемі бойынша 1-вариант, жиынтық табыс бойынша 2-вариант,ал уақыт факторын ескерсек, қайтадан 1-вариант тиімді екен.Жиынтық табыс варианты бойынша айналымға бүкіл ресурстарды енгізген дұрыс,себебі жекеше шығындар тұйықтағыш шығындарға қарағанда азырақ болады.Бірақ шешуші критерий ретінде дисконтталған жиынтық табысты қабылдасақ,онда мүлдем басқа тұжырымдарға келеміз.Енді 3-вариантты қарастырайық.Жарамды қорлар көлемі 20 млн.т.деп қабылдайық,сонда кәсіпорынның жылдық қуаты 1,67 млн.т.; ал қазымдау мерзімі 12 жылға дейін түседі.Жекелеген шығындар шартты-тұрақты шығындарды үнемдеу жолымен төмендейді.Ренттік табыс 36,4 тг/т , ал бүкіл қазымдау мерзімінде уақыт факторын ескеру кезінде 36,4 х20=428 млн.тг.құрайды, яғни дисконтталған ренттік табыс 294,7 млн.теңгеге теңеледі.Сонымен, 3-вариант 2-вариантқа қарағанда жылдық қуатты арттыру негізінде тиімдірек.Сонымен салыстырылған варианттар ішінде ең тәуірі 3-вариант,яғни кенорнын неғұрлым үлкен жылдық қуатпен қазымдаған тиімді.
Жоғарыда келтірілген мағлұматтардан келесі қорытындылар шығауға болады:
1.Жер қойнауындағы пайдалы қазбалар еліміздің игілігі, сондықтан олар қажетті экономикалық бағалау алуға тиісті. Экономикалық бағалауға әсер ететін маңызды факторлар: өнімге сұраныс, оның шектелу тұрғысынан қор көлемі, географиялық орналасуы, табиғи жағдайлар,және тау-кендік –геологиялық параметрлер.
2.Әрбір кенорны қорын бағалауды болжамданған период үшін ірілетілген бағалаудан бастап, шаруашылық қатынаста ағымдағы мұқият бағалаумен аяқтау керек.Өндіріс қуатын арттыру және қазымдау жұмыстарын неғұрлым жақсырақ бөлікшеден бастап нашарлауынан аяқтаған экономикалық тұрғыдан тиімді.
3.Ресурстарға баға берілгенде кенорнын игерудің бүкіл стадиясының шығындары және белгілі-бір уақыт периодындағы өнім қажеттілігі ескерілуі тиіс.Геологиялық барлау және құрылыс жұмыстары мен кенорнын қазбалау мерзімінің ұзақ ара қашықтығын және сұраныстың құбылуын ескерсек, экономикалық баға беруде уақыт факторын қолдану өте қажет екені байқалады.Кен орнын барлаудың бастапқы стадиясында және аз уақыт периодына бағаны дисконттамай беруге болады.Ал, мұқият барланған жарамды қорларды дисконттанған ренттік табыспен контурлау керек. Бірінші жағдайда меншікті ренттік табысты қор көлеміне көбейтіп, кенорнының бүкіл пайдалану мерзіміндегі экономикалық потенциалын анықтаймыз. Екінші жағдайда –дисконтталған ренттік табыс –табыс түсу мерзімінің созылатынын және оның шаруашылық маңыздылығы төмендейтінін көрсетеді, сондықтан ресурстар пайдалану тиімділігі кенорнында қазымдау жұмыстарын неғұрлым ерте бастаса, солғұрлым арта түседі.
4.Кенорнын бағалау үшін орташа шығындар негізінде есептелген оптылық-жіберу бағасын қолдануға болмайды. Кен рентасы есептелетін шекті шығындарды қолдану тиімді тәсіл болып табылады.Рыноктық экономика жағдайында баға шекті шығындармен пара-пар болуы мүмкін, сол себепті төмендегі факторларға терең талдау жасау қажет: күрделі пайыздардың, рента коэффициенттерінің, болашақтағы пайданың қазіргі құнының, ішкі пайда мөлшерінің, кен өндіру кәсіпорнын сату алу бағасының,пайда мөлшерін немесе есептеу дисконттық ставкасын қабылдаудың кенорнына әсерінің және жылдық қуаттың қолданылу аймағы. Қазіргі кезеңде еліміз үшін аталған проблема өте салмақты, себебі көптеген кәсіпорындарда шетелдік компаниялар жұмыс істейді.
Жалпы түрде экономикалық әсерлікті (эффектіні) салынған қаражат пен одан алынған нәтижені салыстыра отырып анықтауға болады.Қалыпты экономикалық шешім болып алынған нәтиже (Н) шығындардан (Ш) көп болғанда ( Н-Ш > 0 )табылады.Айырма неғұрлым көп болса салынған қаржы солғұрлым оңтайлы деп есептеледі.Мұндай есептеулерді шектеулі уақыт кесіндісіне қолдануға болады, мысалы бір жылға.Ал, уақыт ұзарған сайын есептеулер қиындай түседі, себебі жұмсалған қаржылар мен алынған эффектілер мерзімі бір-біріне сәйкес келмейді. Бұл жағдайда қазіргі шығынды болашақтағы нәтижелермен және болашақтағы шығындарды қазіргі нәтижелермен салыстыруға тура келеді. Осы себепті уақыт факторын дисконттау жолымен қолдану өте қажеттілікке айналады.
Дисконттау коэффициентін қолдану жолымен қазіргі құнды, сатып алу бағасын және ішкі табыс мөлшерін есептеуге болады.Мысалы, 7 жыл бойы пайдалану қамтамасыз етілетін кен өндіру кәсіпорнын сатып алу құнын анықтайық (12.2-кесте).Компания барлық салықтар төленгеннен кейін қандай таза табыс алынатынын көрсететін ақша ағымының есептеуін жасады. Айталық, компания дисконттың есептік ставкасын 20 пайызға теңеуді ұйғарған, яғни бұл объект үнемді деп есептелетінпайданың ең аз мөлшері. Объект жұмысын қамтамасыз ететін күрделі қаржы ендірімі 120 млн.тг.


12.2-кесте
Қазіргі кезеңдегі құнды анықтау әдістері

Жылдар	Ақша ағымы, (млн. тенге)	Есептік ставка 20% тең болғандағы дискон­ттау коэффициенті, (1+Е)^t	Қазіргі баға Sб (млн. тенге)
1	40,0	0,8333	33,30
2	50,0	0,6944	34,70
3	60,0	0,5787	34,70
4	40,0	0,4823	19,30
5	20,0	0,4019	8,00
6	10,0	0,3349	3,35
7	10,0	0,2791	2,79
	230,0		190,14

Кенорнын сату алу немесе қазіргі таза баға 190,14-120 =70,14 млн.тг.құрайды.Ақша ағымы қозғалысын есептеу тау-кен объектісінің техникалық-экономикалық негіздерін құрастырудың тұжырымдауыш финанс құжаты болып табылады.

Әдебиет:5-негізгі (158-168)
Бақылау сұрақтары:
1.Минаралды қорларды экономикалық бағалау әдістемесі нелерге негізделген?
2.Үнемділік теориясы не ұсынады?
3.Табиғи ресурстарды бағалағанда уақыт факторын ескеру дегеніміз не ?