4 Дәріс. Ауа бассейніне тигізілетін антропогендік әсерлер

Негізгі әдебиеттер 5 негізгі (91-108)
Бақылау сұрақтары:
1. Экологиялық залал түсінігі.
2.Әлеуметтік залал дегеніміз не?
3.Экономикалық залал түсінігі.
4.Уақытша типтік әдістеме туралы айтып беріңіз
5. Атмосфера ластануынан туындайтын залалды бағалайтын эмпирикалық тәуелділіктер әдісінің негізі неде?
6. Қарастырылған экономикалық залалды анықтайтын әдістердің ортақ кемшілігі неде?
15-дәріс. Қорларды қалпына келтіруді экономикалық тұрғыдан бағалау жəне оның принциптері.
Минералдық қорларды экономикалық бағалау әдістемесі оларды қолданудан пайда болған халық шаруашылық әсеріне (эффектісіне) немесе дәл осыған сәйкес олардың жоғалымынан туындайтын халық шаруашылық залалына негізделеді. Табиғи ресурстарды экономикалық бағалау қоғам өндірісінің жалпы теориясының бір бөлігі болып табылады. Бұл теорияның негізгі талаптарының бірі – кез-келген варианттарды салыстырмалы болуы тиіс. Ұтымдылық теориясы бойынша варианттарды салыстыру алдында оларды тұрғысынан қалыптандыру шығындары арқылы салыстырмалы түрге келтіру қажет. Салыстыру процедурасын пайдалы қазбалар қорының көлемі және экономикалық көрсеткіштері әртүрлі екі кен орны мысалымен қарастырайық (15.1-кесте).
15.1-кесте
Кен орындарының салыстырмалық ұтымдылығы.

Көрсеткіштер	Кен орындары
	А	Б
Пайдалы қазбалар қоры ,млн т	20	100
1 т өндірілетін шикізатқа жұмсалатын меншікті шығын, тенге	8	9
Шикізаттың берілген түріне кететін тұйықтауыш шығындар, тенге	10	10
1 т қорға тиісті меншікті тау-кен рентасы, тенге	2	1
Бүкіл қорлар рентасының жалпы мөлшері, млн.тг	40	100

Кестеде көрсетілген мағлұматтарға қарасақ А кен орнының үлесті шығындар мөлшері және ренттік табыстары жақсы, бірақ табыс қоры көлемінің аздығынан жалпы ренттік төмен. Көрсеткіштер арасында қарама қайшылықтары бар қай кен орны үнемді? Осыған талдау жасайық. Кен орындарының қорлар мөлшері бірдей болмағандықтан А вариантына жетіспейтін қор мөлшеріне қалыптастыру (берілген жағдайда тұйықтауыш) шығындарын енгізу қажет. Сонда қалыптастырылған А варианты бойынша толық шығын көлемі: (8х20)+10(100-20)=960 млн.теңге құрайды. Ал Б вариантында толық шығын 9х100=900 млн.теңге. Шығын көлемі бойынша қалыптастырылған А варианты Б-ға қарағанда 960:900=1,06 есе нашарлау. Қалыптастырылмаған А варианты Б-ға қарағанда 100:40=2,5 есе нашар, ал меншікті , ал шығындарға қарағанда 9:8=1,12 есе жақсылау сияқты. Егер қалыптастырылған А вариантының жаңа меншікті шығындарын есептесек оның мәні [(8х20)+10(100-20)]:100=9,6 теңге/тонна немесе 9,6:9,0=1,06 есе Б вариантына қарағанда жоғары. Сонымен толық және меншікті шығын туралы қорытындылар бір-бірімен сәйкес келіп тұр, сондықтан алғашқы ретте Б кен орнын игерген тиімді. Мұнан шығатын басты қорытынды: жалпы ренттік табыс көрсеткішін қолданғанда қалыптастыру процедурасын жүргізудің қажеті жоқ, себебі ол мекеме бойынша осы табыстың көлемін өзгертпейді. Сонымен қатар қор көлемін әртүрлі кен орына салыстырмалы экономикалық баға бергенде қор көлемін алдын ала қалыптастыру қорларының және шығындары көмегімен бірдей мөлшерге келтіріп алу міндетті түрде орындалатын ереже болуы тиіс.

Әлбетте, варианттар өнім және қорлар көлемін теңестірмей –ақ меншікті шығындар мөлшерімен салыстырыла береді. Тағыда бір жол бойынша, варианттардағы өнім көлемін теңестіру үшін жалпы шығындарын аз өнім беретін вариантын сәйкестік ұлғайту қолданылады. Осы аталған салыстыру әдістері жетіспейтін өнім басқа бөлікшеден алынғанымен, оның меншікті шығын көлемімен бірдей деген болжамға сүйенеді. Іс жүзінде басқа бөлікшелерден алынған өтем өнімінің шығын деңгейі кен-тентикалық жағдайына байланысты басқаша болады.
Халық шаруашылығына жетіспеген өнімді толықтыру әдістеріне тереңірек қарау нәтижесінде «тұйықтағыш шығындар» ұғымы пайда болды. Бұл концепция алғаш рет отын-энергетика кешендері макро деңгейде оптималдау сәтінде пайда болған. Кейін де бұл концепция бүтіндей кен орны қорының экономикалық бағасын беруге, сосын жекелеген блоктармен бөлікшелердің қорлары үшін қолданыла бастайды. Бұл өз ретінде тұйықтағыш шығындарға өзгеше көзқарас талап етті.
Тұйықтағыш шығындар концепциясы бойынша шикізат қорының кез-келген жоғалтылған көлемі оны толтыру үшін қосымша тұйықтағыш кен орындарын іске қосуға мәжбүр етеді. Бұл кен орындары көбінесе өз кезегін күтіп тұрғандардан тәуір, бірақ пайдаланудағы кен орнынан нашар болып келеді.
Концепция бойынша өтем шығындары тек қана орнын толықтырудан басқа тиімді жолдары жоқ қор жоғалымдарында қолданылады. Егер мекеменің өз ішінде арзан әдіспен жоғалымдардың орны толтырылса онда тұйықтағыш кен орнын іске қосудың қажеті жоқ. Шикізат қоры өте көп мөлшердегі кен алабында жоғалымдарды жаңа тұйықтағыш бөлікшелерді іске қосып орнын толтыру мәселесі болашақта да туындамайды.
Енді барлық жағдайда орын толтыратын шығындарды іске қосудың қажеттілігі бар ма, соны қарастырайық.

1. 
   Бағалау критериі ретінде меншікті және толық шығындарда
   

қабылданған. 2 кен орнын салыстырғанда (8.1-кестеде көрсетілген) қорлар орнын тұйықтағыш шығындармен толтырылса, кен орындары үнемділігін салыстыру қорытындысы толық және меншікті шығындар көрсеткіштері арқылы табылған қорытындымен үндес болады. А кен орнының өтемді ескергендегі толық шығыны (8х20)t (10х80) =960 млн.т. шығын жағынан да екінші кен орнын қолданған тиімдірек (меншікті шығындар:А=9,6; Б=9 тг/тонна).

2. 
   Толтырым жүргізілмесе, А кен орнының Б-ға қарағанда табысы 2,8 есе
   

жоғары, ал жалпы табысы 2,5 есе төмен. Сонда салыстырылып отырған екеуінің қайсы тәуір? Толтырым жүргізсек, А кен орнында ренттік табыс бұрынғы деңгейде қалады, себебі тұйықтағыш қорлар нөлдік ренттік бағамен енгізіледі, ал осы табыстау меншікті көлемі Б кен орнымен салыстырғанда 2,5 есе (100:400=2,5) төмен болып шығады. Сонымен жалпы ренттік табыс көрсеткішін қолданғанда толтырым процедурасы жүргізілмесе де болады.

3. 
   Егер бағалау үшін табыс көрсеткіші қабылданғанда онда толтырым
   

процедурасын міндетті түрде жүргізілуі тиіс 8-кестеде көрсетілген мағлұматтарға сәйкес 1 тонна пайдалы қазбадан түсетін табыс көлемі А кен орны бойынша 0,7 теңге, ал 5 кен орны бойынша 0,2 тг. Жалпы табыс А кен орнында 14 млн.тг, ал Б кен орнында – 20 млн.тг. Критерилер арасында қарама-қайшылық табылады. Меншікті табыс бойынша А кен орны үнемді, ал жалпы табыс бойынша – Б кен орны. Мысалы үшін егерде біз табысы 0,1 т/тонна толтырым қорын ендірсек, онда А варианты бойынша жалпы табыс 14+(100-20)х0,10=22 млн теңгеге жетеді, ал меншікті табыс көлемі 22:100= 0,22 тн/тг дейін төмендейді.Есептеу көрсеткендей, қалай жалпы дәл солай меншікті табыс бойынша А варианты тиімдірек. Егер толтырым жасау үшін жалпы ренттік варианты өтемсіз жоғарғы вариантты қабылдасақ, онда қай вариант табысты екені туралы пікіріміз қате болар еді. Енді толтырым қорын минус 0,2 тг/т қабылдасақ , онда А кенорны бойынша жиынтық табыс 14+ (100-20) х(-0,2) = - 2 млн.тг.дейін төмендейді, яғни бұл кенорнын өндірі пайдасыз болып қалады.Осы шындыққа жақын қарым –қатынасты түсіну толтырым процедурасынсыз мүмкін болмас еді.
Жоғарыда айтылған пікірлерден келесі қорытындылар шығаруға болады:
-қалай меншікті дәл солай жалпы шығын критерийлерін қолданғанда толтырым міндетті түрде ендіріледі;
-жиынтық ренттік табысты қолданғанда тұйықтағыш объектілер мен толдырым ендіру міндет емес.Критерий ретінде меншікті ренттік табысты қабылдағанда, толтырым ендірмей-ақ тиімді жолды аз қорлы вариант рентісін көп қорлы вариант рентісіне бөлу арқылы табуға болады.
-толтырым қорларысыз қалай меншікті дәл солай жиынтық табыстарын қолдану арқылы ең тиімді вариантты анықтау мүмкін емес.