3-Mavzu. O’rta Osiyo shaharlarining kelib chiqish genezisi. Ilk shaharsozlik madaniyatining shakllanishi

4. O’rta asr shaxarlari va ularning o’ziga xos xususiyatlari.
1.Shaharlarning shakllanish va rivojlanish bosqichlari Shahar haqida tushuncha.
Shaharlarning tarixi juda uzoq. Biroq bu tarix insoniyat tarixidanqisqa bo’lib, bu davr jamiyat tarixiga mos keladi. Uni bir necha tarixiy bosqchlarga ajratish mumkinki, har bir davr o’zining shahar hosil qilish omillari, shaharlari infratuzilmasi, aholi soni, shaharlarning qurilish uslublari, bajargan vazifalariga ko’ra bir-biridan farq qiladi.
1.Qadimgi shaharlar (eramizning V-asrigacha). Umuman olganda, shaharlarning vujudga kelishini ijtimoiy mehnat taqsimoti bilan bog’laydilar. Ma‘lumki, dastlabki ijtimoiy mehnat taqsimoti dexqonchilikning chorvachilikdan ajralib chiqishidir. Dexqonchilik, xususan, sug’orma dehkonchilikning paydo bo’lishi muqim, doimiy (statsionar) aholi manzilgohlarining barpo bo’lishiga sabab bo’ladi. Dastlabki sug’orish inshootlari yoki vositalarini ko’pchilik qurar edi, undan ko’pchilik foydalanar va ularni ko’pchilik qo’riqlardi. Shu asosda kishilarning qadimiy jamoasi vujudga keladi. Ammo bu jamoa (jamiyat emas), kishilarning hududiy birligi u davrda shahar ham qishloq ham deb aytilmasdi. Shaharlar ijtimoiy mehnat taqsimotining navbatdagi bosqichi, ya‘ni dehqonchilikdan hunarmandchilik va savdoniig ajralib chiqishi natijasida paydo bo’lgan. Ushbu kasbdagi kishilar, bevosita qishloq xo’jaligi bilan shug’ullanmaydilar va binobarin, ular har xil mehnat qurollari ishlab chiqarish, hamda tovar ayirboshlash (almashtirish)da vositachilik vazifasini bajargan, qulay joyda o’rnashgan aholi punktlarida yashaganlar. Keyinchalik bunday joylar «shahar» deb atalgan. Ilk shaharlarning vujudga kelishi asosan daryobo’yi sivilizatsiyasi bilan bog’liq. Qadimgi Mesopotamiya, Misr, Hindiston, Xitoy kabi davlatlarda eramizdan avvalgi 4-3 ming yilliklarda shaharlar bo’lgani tarixiy manbalardan ma‘lum. Ur, Uruk, Lagash, Kish, Xarappa, Bobil, Nineviya, Memfis eng qadimgi shaharlardan hisoblanadi. Ilk Mesopotamiyadagi shahar – Urda aholi tabiiy ko‘payishi hozirgi tabiiy ko‘payishga o‘xshamagan. Shaharlar o’lchami 370x240 m bo‘lib, keng to‘g‘ri ko‘chali, pishgan g‘ishtdan qurilgan. Sotsial-hududiy joylashuv oddiy bo‘lgan. Bloklar yoki chegaralar bilan maxsus tikuvchilar, kulollar, elit qatlam va boshqa rayonlar alohida ajratilgan. Shaharlar atrofi bilan umumiy hudud 640 akr (250 gektar) va aholisi 20 000 dan ortiq bo‘lgan.
Harappa qirolligi egizak poytaxtdan alohida tarzda mutlaq kuchga ega bo’lgan rohib-qirol tomonidan boshqarilgan. M.avv. 2000 yilliklargacha Shumer shahar-davlatlarida savdo belgilari bo’lgan. Lekin o’zgarmas moddiy madaniyat va hozirgacha olimlar tomonidan oxirigacha qisman o`qilgan yozuvlar shuni anglatadiki, Nil daryosi shaharlaridan farqli ravishda Harappa madaniyati va shaharlari mustaqil ravishda paydo bo’lgan. Bir asr davomida barqaror rivojlanganiga qaramay, Harappa sivilizatsiyasi bosqinchilar tomonidan m.avv. 1500-yilda buzib tashlangan. Mesopotamiya shaharlari m.avv. 2000 yillarda mavjud bo’lgan. Mezoamerikadagi bir qancha sivilizatsiyalar esa, masalan, Maya, 300-1000 yillarda eng rivojlangan sivilizatsiyalardan bo’lgan. Tikal, Vaksastum, Mayapan kabi shaharlar kichik davlatlarning poytaxti bo‘lib, rohib tomonidan tayinlangan boshqaruvchi tomonidan boshqarilgan va ozod konfederatsiyaga birlashtirilgan (M.Pacione, 2009,33-b.) Quldorlik davrida shaharlar qul savdosi markazi bo’lgan. Ayni shu vaqtda, ular davlat markazlari vazifasini ham o’taganlar, shaharlarda hokimiyat-boshqaruv, armiya, chinovniklar to’plangan. Natijada, shahar-davlat (goroda-polisы) vujudga kelgan. Masalan, Rim, Afina, Vizantiya, Karfagen, Buxoro, Samarkand (Marokand), Xiva shular jumlasidandir.