22- mavzu. Klassik iqtisodiy maktabning to’liq shakllanishi. Adim Smit va David Rikardo iqtisodiy ta’limotlari. Tayanch tushuncha va iboralar

22- mavzu. Klassik iqtisodiy maktabning to’liq shakllanishi. Adim Smit va David Rikardo iqtisodiy ta’limotlari.
Tayanch tushuncha va iboralar
A.Smit; «Xalqlar boylig’i»; mehnat taqsimoti; «iqtisodiy odam»; eg’oizm; «ko’rinmas qo’l»; «muomilaning’ buyuk G’’ildirag’i»; qiymatning’ mehnat nazariyasi; sinflar; ishlab chiqarish omillari va daromadlar to’G’’risidag’i nazariya; unumli va unumsiz mehnat; milliy boylik va «Smit dog’masi»; iqtisodiyotning’ rivojlanish bosqichlari; mutloq afzallik nazariyasi.


Asosiy savollar

1. 
   A.Smit manufaktura davrining’ iqtisodchi-nazariyotchisi
   
2. 
   Smitning’ qiymatning’ mehnat nazariyasi
   
3. 
   A.Smit va hozirg’i zamon
   
4. 
   D.Rikardo sanoat to’ntarishi davrining’ nazariyotchisi
   
5. 
   D.Rikardo ta’limotining’ ahamiyati
   

1. A. SMIT MANUFAKTURA DAVRINING’ IQTISODChI-NAZARIYoTChISI
XVIII asrning’ ikkinchi yarmida klassik iqtisodiy maktab britaniyalik olimlar A.Smit va D.Rikardo asarlarida eng’ yuksak cho’qqig’a ko’tarildi. Bu hol tasodifiy emas edi, chunki bu olimlar yashab ijod etg’an davrda Ang’liyada chuqur iqtisodiy, sostial va siyosiy o’zg’arishlar ro’y berayotg’an edi.
Ang’liya jahonda eng’ rivojlang’an va sanoatlashg’an davlatg’a aylana boshladi, iqtisodiyotda va ijtimoiy hayotda kapitalistik munosabatlar xal qiluvchi o’rinlarni eg’alladi. Mamlakatda yuksak rivojlang’an qishloq xo’jalig’i va tez o’sayotg’an sanoat mavjud edi, faol tashqi savdo olib borilardi. Yang’i jamiyatg’a xos sinfiy ajralish yaqqol bo’lib, ishchilar, sohibkorlar, er eg’alari - lendlordlar va fermerlar bor edi.
Kapitalning’ dastlabki jamG’’arilishi natijasida yirik markazlashg’an manufakturalar va kapitalistik fermalar tobora muhim ahamiyat kasb eta boshladi. Ag’ar XVIII asr boshida mamlakat xali ag’rar holatda bo’lsa, sanoatning’ iqtisodiyotdag’i hissasi tobora tez o’sib bordi. Ang’liya industrial ag’rar davlatg’a aylandi. Manufakturalar soni oshdi, ulardag’i ishchilar soni ko’paydi, ishchilarning’ ahvoli nihoyatda oG’’ir bo’lib, qattiq ekspluatastiyag’a duchor qilindi.
Asr o’rtasida Ang’liya boshqa mamlakatlarg’a nisbatan manufakturadan fabrikag’a o’tishg’a yaqin turar edi. Ang’liya sanoat inqilobi arafasida edi. Mamlakatning’ sanoat mahsulotlari jahon bozorida yuqori baholang’an va talab tobora ortg’an, ammo davlat tomonidan kiritilg’an savdo-sotiqdag’i protekstionizm siyosati, feodalizm davridag’i bir qancha tartib va cheklashlar, qonunlar davr talabig’a javob bermay qo’ydi, ularning’ borlig’i kapitalizm rivojig’a to’sqinlik qilar edi.
Ang’liya sanoati eg’alari erkin sohibkorlik faoliyatini kuchaytirishni, feodalizm qoldiqlarini tug’atishni talab qilardi. Shu sababli sohibkorlar sinfi yang’i kapitalistik ishlab chiqarish usulini ilmiy jihatdan to’la tahlil qiladig’an iqtisodiy ta’limotlarg’a muhtoj edi.
Shunday qilib, XVIII asrning’ ikkinchi yarmi va XIX asrning’ birinchi chorag’ida Buyuk Britaniyada boshqa davlatlarg’a nisbatan iqtisodiy G’’oyalarning’ rivojlanishi uchun nihoyatda qulay sharoitlar yuzag’a keldi, bu G’’oyalar A.Smit va D.Rikardo ta’limotlarida o’z aksini topdi.
Bu olimlar o’zlaridan avvalg’i merkantilizm, ilk klassik maktab va fiziokratizm G’’oyalarini mukammal o’rg’anib, shular asosida yang’i iqtisodiy maktabning’ shakllanishini nihoyasig’a etkazdilar. Aslini olg’anda ular bozor iqtisodiyoti asosini yaratdilar.
Sanoat inqilobi dastlab eng’il sanoatda, xususan, to’qimachilik sohasida boshlandi va mashinasozlik vujudg’a kelishi bilan nihoyalandi. J.Key to’quv mokisini, 1733 yilda J.Harg’rivs o’z qizining’ nomi bilan atag’an «Jenni» mexanik to’quv dastg’ohini kashf etdi. Mexanik K.Vud uni 1772 yilda takomillashtirdi, 1783 yilda esa S.Krompton «myul-mashina»ni yaratdi, 1785 yilda E.Kartrayt mexanik to’quv stanog’ini ijod qildi, bu dastg’oh 40 odamning’ ishini bajarardi. R.Arkraydning’ to’quv mashinasi esa bu sohaning’ unumdorlig’ini keskin oshirdi.
Ishlab chiqarishning’ energ’etik bazasi kul va suv oqimidan 1782 yilda J.Uatt tomonidan ishlab chiqilg’an buG’’ mashinasi ihtiyorig’a o’tishi muhim o’zg’arish bo’ldi, bu mashina asosida 1805 yilda buG’’ kemasi-paroxod yaratildi, 1811 yilda J.Stefenson parovoz yasadi, 1830 yilda esa Manchester-Liverpul temir yo’li qurildi.
Metallurg’iya sohasida 1735 yilda A.Derbi pistako’mir o’rnig’a toshko’mirdan foydalanib, domna pechidan nisbatan sifatli va ko’proq miqdorda metall olish yo’lini topdi. J.Uilkinsonhamma narsa, ko’prik, quvur va hatto paroxod ham metalldan bo’lishi kerak, deg’an G’’oyani ilg’ari surdi. Temirdan paroxod yasalg’anida uning’ suvda so’za olishig’a xech kim ishonmadi.
Sanoat inqilobi iqtisodiyot va ijtimoiy hayotda keskin o’zg’arishlarg’a olib keldi. 1701-1802 yillar oraliG’’ida to’qimachilik rivoji tufayli Ang’liyada paxta tolasidan foydalanish 6000 foizg’a o’sdi. 1788-1838 yillarda cho’yan eritish 68 ming’ tonnadan 1347 ming’ tonnag’acha oshdi.
Siyosiy sohada ham muhim o’zg’arishlar ro’y berdi, demokratik, parlamentar institutlar yuzag’a kela boshladi. Lekin shuni ham aytib o’tish kerakki, bu inqilobiy o’zg’arishlarni hamma ham to’la tushunib etmadi. Masalan, A.Smit mashina va fabrikalarni ko’rg’ani holda manufakturani qo’lladi, Ang’liya kelajag’i qishloq xo’jalig’i bilan boG’’liq deb o’yladi.