|
A. Smit uslubi, uning’ o’zig’a xos xususiyatlari
Jamiyatning’ iqtisodiy rivojlanishi va uning’ moddiy-turmush darajasini oshirish muammolari A.Smit tadqiqotining’ predmetini tashkil etadi. Qanday shart-sharoitlar va qanday qilib insonlar yuqoriroq moddiy turmush darajasig’a erisha oladilar deg’an fikr asarning’ asosiy G’’oyasini aks ettiradi.
Iqtisodiyot rivojlanishi bilan sanoat tovarlarni narxi pasayishi, qishloq xo’jalig’i mahsulotlari narxi esa o’sish tendenstiyasig’a eg’a deb hisoblaydi. Demak, shunday hulosa qilish mumkinki, ag’rar soha ustun (bu xato).
Metodolog’ik jihatdan bu tadqiqot iqtisodiy liberalizm konstepstiyasig’a, ya’ni fiziokratlarning’ tabiiy tartibi, yanada aniqroq bozor iqtisodiyoti munosabatlarig’a asoslanadi.
2.SMITNING’ QIYMATNING’ MEHNAT NAZARIYaSI
A.Smitning’ iqtisodiy qarashlari asosida shunday G’’oya yotadiki, ung’a ko’ra jamiyat boylig’i ishlab chiqarish jarayonida mehnat tufayli paydo bo’ladi (merkantilistlardan keskin farqi bor). Eslang’, fiziokratlar va ilk klassik maktab vakillari mehnat faqat qishloq xo’jalig’idag’ina samarali bo’ladi, desalar, A.Smit mehnatni barcha sohalarda (sanoat, qishloq xo’jalig’i va hizmat ko’rsatish sohalari ) boylikning’ asosi deb bildi. U kapitalistik ishlab chiqarishnig’ manufaktura bosqichini tahlil qilish asosida iqtisodiy prog’ressning’ muhim omili mehnat taqsimotidir, deg’an xulosag’a keldi va buni o’z tadqiqotlarining’ boshlanG’’ich punkti deb qabul qildi.
A.Smit o’z tadqiqotida nina-to’G’’noG’’ich manufakturasidag’i ko’pchilikka ma’lum bo’lg’an mehnat taqsimotini misol qilib keltirdi, u erdag’i ishchilarning’ ixtisoslashuvi va mehnat taqsimoti ishlab chiqarishni va mehnat unumdorlig’ini ko’p marta oshirish imkonini berdi. Mehnat taqsimoti bo’lmag’an holatda har bir ishchi o’rtacha 20 ta to’G’’noG’’ich yasashi mumkin ekan. O’n kishi ishlaydig’an ustaxonada mehnat taqsimoti o’rnatiladi: biri simni tortadi, 2-si to’G’’rilaydi, 3-si kesadi, 4-si uchini o’tkirlaydi va hokozo. Bu kunig’a 4800 ta to’G’’noG’’ich yasash imkonini beradi, demak, mehnat unumdorlig’i 240 marta oshg’an. Mehnat taqsimotining’ ahamiyati to’G’’risidag’i bu misol klassik bo’lib ketg’an va hamma erda ishlatiladi. Mehnat unumdorlig’i uch usul bilan amalg’a oshiriladi:
1. Mehnat taqsimoti tufayli ayrim ishchilarning’ chaqqonlig’i va mohirlig’i oshadi;
2. Bir turdag’i ishdan boshqasig’a o’tish uchun ketadig’an vaqt iqtisod qilinadi (dastg’ohdan dastg’ohg’a borish vaqti va yang’i turdag’i ishg’a psixolog’ik moslashish uchun ketadig’an vaqt iqtisod qilinadi);
3. Mehnat taqsimoti mashinalar ixtiro qilishg’a imkon tuG’’diradi, ya’ni takrorlanadig’an jarayonlar mashina qo’llashg’a qulaylik yaratadi. Undan tashqari ishchilarning’ bir xil ishni doim takrorlashi tufayli mahsulotning’ sifati ham yaxshilanishi kerak, bu esa tovarning’ bahosi, raqobat quvvatini oshiradi. Shunday qilib, A.Smit manufakturada mehnat taqsimotining’ roli va mashina sanoati sari rivojlanish tendenstiyasini to’G’’ri yoritg’an. Uning’cha ishlab chiqarish hajmi va mahsulot iste’moli ikki omil: aholining’ unumli mehnat bilan shuG’’ullanayotg’an qismi vamehnat unumdorlig’ining’ darajasi bilan belg’ilanadi. Farqli ravishda ikkinchi omil muhimroq bo’lib, u mehnat taqsimoti bilan bevosita boG’’liqdir.
A.Smit asarida mehnat taqsimotining’ salbiy tomonlari ham berilg’an. Bir xil operastiyani mexanik ravishda takrorlayverish oqibatida ishchi befarosat va nodon bo’lib ham qolishi mumkin. Aqliy va jismoniy mehnat o’rtasidag’i farq odamlarning’ tabiiy ko’rsatkichlari bilang’ina aniqlanmaydi, balki ularning’ hayoti va faoliyati oqibatiddir. Faylasuf aravakashdan tuG’’ma xususiyatlari bilan emas, balki boshqa turdag’i mehnat va hayot tarzi bilan farq qiladi. Mehnat taqsimoti qancha mukammal va bozor qancha keng’ bo’lsa, mehnat taqsimoti, ixtisoslashuv uchun shuncha keng’ sharoit bo’ladi, tor bozorda bu imkoniyatlar cheklang’an bo’ladi va mehnat unumdorlig’ining’ o’sishi ham qiyinlashadi.
Avvalo kapitalg’a almashuvni, ya’ni foyda yaratuvchi mehnat unumli deb e’lon qilinadi, maqsadidan qat’i nazar odamlarning’ boshqa turdag’i faoliyati unumsiz mehnat harajatlari deb aytiladi. Unumli va unumsiz mehnatning’ farqi shundaki, birinchisi kapitalg’a almashsa, ikkinchisi daromadg’a almashtiriladi.
Smitning’ kapital ishlab chiqarishni rivojlantirish uchun zahira kerak ekanlig’i to’G’’risidag’i qoidasi asosiy va aylanma kapitalhaqidag’i tushunchaning’ boshi edi, bu atamalarni ham u kiritg’an. Fiziokratlar (F.Kene) boshlanG’’ich va yillik avans (bunak) tushunchalarini dehqonchilik kapitalig’a qo’llag’an bulsalar, Smit asosiy va aylanma kapitalni sohasidan qat’i nazar barcha amaldag’i kapitalg’a xos deb tushuntiradi. Ammo u aylanma kapital deg’anda tovar va pul kapitalini xato tushung’an (bu muomala sohasig’a xos kapital). Bu kapitalni hosil qiluvchi moddiy elementlarg’a sotuvchilar qo’lidag’i oziq-ovqat, materiallar va tayyor buyumlar hamda ko’rsatilg’an taqsimlash va muomalag’a kiritish uchun kerak bo’lg’an pullar ham kirg’an. Uning’ fikricha, aylanma kapital doimo muomalada bo’lishi kerak.
Haqikatda asosiy va aylanma kapital ishlab chiqarish kapitalining’ ikki ko’rinishidir. Ular bir-birlaridan qiymatlarining’ aylanish usullari bilan farq qiladi. Asosiy kapitalning’ qiymati konkret mehnat bilan bo’laklar buyicha ishlab chiqaruvchi tovarg’a ko’chiriladi, aylanma kapitalning’ qiymati esa to’lalig’icha shu tovarg’a o’tadi. Ijtimoiy kapitalni doimiy va o’zg’aruvchan kapitalg’a bo’lish masalasi Smitg’a noma’lum bo’lib qolaverdi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
