2 Ўзбекистон республикаси

 
 

---

100 
 
 

---

101 
IV.
 АМАЛИЙ МАШҒУЛОТ МАТЕРИАЛЛАРИ 
 
1-амалий машғулот: 
Мактабгача ёшдаги болалар нутқини 
ўстиришнинг вазифалари
. 
 
Ишнинг мақсади:
«Мактабгача таълимда болаларни иккинчи тилга 
ўргатиш методикаси” фанининг мақсади тингловчиларга мактабгача таълим 
муассасаларида болаларнинг иккинчи тил сифатида ўзга тилини 
муваффақиятли ўзлаштириб олишлари, ўзига нисбатан ва уни эгаллаб олиш 
жараёнига нисбатан шахс сифатида ёндашуви, тўғрироғи унга бўлган билиш 
истаги муҳим жиҳатлардан бири ҳисобланади.
Нутқни ривожлантириш – боланинг якка тартибдаги психологик 
ривожланишида марказий ўрин тута-
диган 
ижтимоий 
– 
тарихий 
тажрибани 
ўзлаштиришдаги 
ўта 
мураккаб кўп омилли жараёндир. Бу 
ижодий жараён, аммо у педагогик 
рахбарликни талаб этувчи тасодифий 
жараён эмас. Болалар нутқини 
ривожлантиришга доир ишларни 
ўзида болаларга нисбатан қадриятли муносабатларни шакллантирган, яхши 
назарий хамда амалий тажрибага эга бўлган мутахассис ташкил қилиши ва 
амалга ошириши лозим. 
«Нутқни ривожлантириш назарияси ва методикаси» нинг мақсади – 
тингловчиларни 
мактабгача 
ёшдаги 
болаларда 
оғзаки 
нутқни 
шакллантиришга доир фаолиятга тайёрлаш учун замин яратишдан иборат. 
Ушбу мақсадни амалга ошириш қуйидаги вазифаларни хал этишни 
кўзда тутади: 

турли ёш босқичларида бўлган мактабгача ёшдаги болалар нутқини 
ривожлантириш хусусиятларини кўра олиш ва тушуниш қобилиятини 
шакллантириш; 

---

102 

нафақат бола ёшини, балки унинг ўзига хос хусусиятларини хам 
хисобга олган холда унинг нутқига таъсир кўрсатиш ва у билан хамкорлик 
қилишнинг энг самарали йўлини тўғри танлашни ўргатиш хамда олинган 
натижаларни тахлил қилиш; 

болалар нутқининг турли қирраларини ривожлантиришнинг аниқ 
методлари ва усулларига доир билимлар хамда уларни дидактик нутқий 
мулоқот вазиятларида қўллаш ўзлаштирилишини таъминлаш; 

ўқув-методик қўлланмаларни танқидий тахлил қилишга таянган холда 
мактабгача ёшдаги болалар нутқига таъсир кўрсатиш борасида ўзининг 
оригинал усуллари ва йўлларини яратишга интилишни рағбатлантириш. 
Болалар нутқини ривожлантириш методикасининг назарий асослари, 
болаларга она тилини ўқитишнинг психолингвистик, лингводидактик 
асослари каби тушунчаларни ўзлаштиришлари даркор; 

замонавий ўзбек тилини (ўзбек, рус тили ва бошқ.), илк ва мактабгача 
ёшдаги болалар нутқини ривожлантириш хусусиятлари, она тилини 
ўқитишнинг психолингвистик, лингводидактик асосларини билиш асосида 
уларни амалиётда қўллаш методикаси асосларини ўзлаштириш; 

ўқишда ва нутқда мантиқий хамда эмоционал-образли ифодалиликни 
ўрганиш қобилияти ва кўникмаларини эгаллаш; бадиий асарни тахлил қила 
олиш ва уни ижро этишни билиш; болаларда луғат бойлигини 
ривожлантириш, талаффуз кўникмаларини, грамматик жихатдан тўғри 
нутқни шакллантириш мақсадида уларнинг нутқий фаолиятини йўлга қўйиш 
хамда болаларнинг бир-бирлари билан хамда бошқа шахслар билан 
мулоқотларини ташкил этиш кўникмаларини ўзлаштириш. 
Нутқни ривожлантириш методикасини ўқитиш замонавий она тили 
(ўзбек, рус тиллари ва бошқ.) курсларига, адабиётшунослик асосларини 
ўзида жамлаган болалар адабиётига, умумий, болалар ва педагогик 
психологияга, умумий ва мактабгача ёшдаги болалар педагогикасига 
таянади. 

---

103 
Сўнгги йиллардаги 
илмий 
тадқиқотлар 
якунлари, турли ўқув 
муассасаларида 
дарс 
бериш тажрибаларини 
умумлаштириш 
ва 
муаллифларнинг синов 
ишлари 
натижалари 
асосида ташкил этилади. 
Курснинг мазмуни ва уни амалга оширишнинг етакчи ғоялари сифатида 
қуйидагилар чиқадилар: 

боланинг қадр-қимматини ва унинг ўзига хослигини тушуниш, бола 
нутқини «яқин ривожланиш худуди»га қараб ўстиришни кўзда тутган холда 
ривожлантириш хусусиятларини хисобга олиш; 

педагогик мулоқотнинг бола билан эмоционал алоқа ўрнатишга, у 
билан диалогик хамкорлик қилишга йўналтирилганлиги; 

мактабгача ёшдаги болаларга нутқни махсус ўргатиш асосининг 
коммуникатив ёндашув ташкил этиши лозим бўлган нутқий фаолият 
тузилмаси доирасида амалга оширилаётган ижодий жараён сифатидаги 
ахамиятини тан олиш. 
Курсни ўзлаштириш учта компонент: мотивация, назарий ва амалий 
тайёргарлик умумийлиги сифатида мактабгача ёшдаги болалар нутқини 
ривожлантиришга доир ишларга касбий тайёргарлик шаклланишини 
таъминлайди. 
Нутқни 
ривожлантиришга 
оид 
ишларга 
касбий 
тайёргарлик 
шаклланганлиги мезони сифатида қуйидагилар чиқадилар: 

нутқни ривожлантириш курсини ўрганиш ва болалар билан ишлашга 
масъулият билан ёндашиш; 

болалар нутқини ривожлантириш механизми ва хусусиятлари, нутқий 
фаолиятнинг назарий асослари, якка тартибда нутқий ривожланишни 

---

104 
диагностика қилиш тамойиллари ва методикаси, нутқнинг турли 
қирраларини ривожлантириш методлари ва воситаларининг ўзига хос 
хусусиятлари хақидаги билимларнинг тўлиқлиги ва изчиллиги; 

болаларнинг нутқий мулоқоти натижаларини мос равишда тахлил 
қилиш хамда бахолаш, бола нутқига педагогик таъсир кўрсатишнинг мақбул 
тизимини танлаш ва қўллашга қодирлик. 
Мактабгача ёшдаги болалар билан мулоқот ўрнатишнинг ўзига хос 
жихатларини очиб бериш хамда болалар нутқини ривожлантириш учун улар 
билан мулоқотни тўғри ташкил этиш ахамиятини асослашга алохида ўрин 
берилган.
Сўнгра методик мавзуларга ўтилади. Уларда болалар нутқининг тил 
элементларини турли ёш босқичларида ўзлаштириш сифатидаги ўзига 
хосликларини тавсифлашга жиддий эътибор берилган. Методик мавзулар ва 
уларнинг изчиллиги психологик жараён сифатида мулоқотни юзага 
келтирувчи нутқнинг (равон нутқ шаклида) болада яхлит бир холат сифатида 
(луғат, грамматик қурилиш, товуш тизими) ривожланиши билан боғлиқдир. 
Илк ёшда кейинги босқичларда нутқни ривожлантириш учун пойдевор 
яратилади, шу сабабли илк ёшдаги болалар нутқини ривожлантириш бошқа 
методик мавзулардан олдин кўриб чиқилади. 
Нутқни шакллантиришнинг мухим воситаси бўлган бадиий адабиёт бола 
нутқини ривожлантиришда алохида ўрин тутади. Болаларнинг ушбу санъат 
турини қабул қилишидаги ўзига хосликлар, мактабгача таълим муассасасида 
китоб ёрдамида амалга ошириладиган ишлар мазмуни ва методикаси 
тегишли мавзуда очиб берилади. 
Мактабгача таълим муассасасида болалар нутқини ривожлантиришга 
оид ишлар тизими доирасида саводхонликка ўргатиш масалалари мактабгача 
ёшдаги болалар томонидан нутқни тушунишнинг психологик жихатлари 
билан узвий боғлиқ бўлган ишларнинг ўзига хос мазмун ва методикага 
эгалиги боис дастурнинг алохида бўлимидан жой олган. 

---

105 
Нутқни ривожлантириш методикасини ўқитиш уни назарий, амалий, 
лаборатория машғулотлари, ўқув ва илмий-назарий конференциялар билан 
биргаликда қўшиб олиб боришни кўзда тутади.