Хизмат кўрсатиш соҳаси мазмун моҳияти ва иқтисодий асослари. Хизматлар соҳасиниг ўзига хос хусусиятлари

РЕЖА

1. 
   Хизмат кўрсатиш соҳаси мазмун моҳияти ва иқтисодий асослари.
   
2. 
   Хизматлар соҳасиниг ўзига хос хусусиятлари.
   
3. 
   Хизматлар соҳаси бўйича ёндашувлар.
   

1.Ҳар куни уйдан чиқиб, биз ижтимоий муҳит билан алоқа қилишни бошлаймиз, истеъмол қиламиз, ишлаб чиқарамиз ва албатта, ҳар қандай хизматлардан фойдаланамиз ва ҳар биримиз ҳар куни хизмат кўрсатиш таъсирида бўламиз. Биз уяли алоқа, интернет, савдокўнгилочар марказлар, умумовқатланиш, гўзаллик салонлари, консалтинг, тиббий ва ўқув марказлари хизматларидан, турли транспорт воситаларидан фойдаланамиз. Бу барча хизмат турлари хизматлар соҳаси тушунчасини ташкил этади. Хизматлар соҳаси – корхоналар, ташкилотлар ҳамда жисмоний шахслар томонидан кўрсатиладиган турли хизмат турларини такрор ишлаб чиқаришни ўз ичига олган жамланма соҳа ҳисобланади. Бошқача айтганда, хизматлар соҳаси тижорат, касбий ва маиший хизматлар кўрсатишга ихтисослашган мамлакат иқтисодиётининг тармоғи ҳисобланади. Хизматлар соҳаси инсоният тараққиётининг илк босқичларида пайдо бўлиб, жамиятнинг давлат ташкилотлари маъмурий аппарати, руҳонийлар томонидан ижтимоий хизматлар кўрсатилиши, мулк ҳуқуқларини ҳимоя қилиш бўйича хизматлар каби хизмат турларини ўз ичига олган.
Баъзан хизматни моддий жиҳатдан ҳис қила олмаймиз. Бироқ, бизнинг дунёмизда хизмат тушунчаси кенг таърифларга эга. Улардан бири хизмат-бу мақсадга мувофиқ фаолият бўлиб, натижаси бозорда талаб ва таклифнинг объекти бўлиши мумкин бўлган шахснинг муайян эҳтиёжини қондира оладиган фойдали таъсирга эга.
"Хизмат" тушунчаси кенг кўламдаги таърифларга эга. Умуман олганда, хизматлар аниқ шаклда моддий шаклга эга бўлмаган турли хил фаолият турлари сифатида тушунилади.
Хизмат кўрсатиш соҳаси-барча турдаги тижорат ва нотижорат хизматларни ўз ичига олган иқтисодиётнинг бир қисми бўлиб, корхоналар, ташкилотлар ва жисмоний шахслар томонидан кўрсатиладиган турли хил хизматларни такрорлашни ўз ичига олган умумий умумлаштирувчи тоифалардан иборат.
Иқтисодиётда хизмат кўрсатишдан ташқари бўлган соҳалар булар: ишлаб чиқариш, саноат ва қишлоқ хўжалиги ҳисобланади
Хизматларнинг шахсий-истеъмол йўналиши уларнинг хилма-хиллиги ва индивидуализацияси тенденциясини оширади. Истеъмолчи томонидан қабул қилинадиган хизматларнинг субъективлиги улар ҳақида ва уларнинг реклама имиджида ва тўпланган истеъмол тажрибасида олдиндан мавжуд бўлган тажрибадан иборат. Хизматларнинг сифатли параметрлари истеъмолчи маданияти даражасига ва у раҳбарлик қилаётган қиймат йўналиши тизимига боғлиқ. Истеъмолчига хизмат кўрсатишнинг қониқиш даражаси нафақат моддий шароитларни (яъни техника ва технологияларни) субъектив баҳолаш, балки хизмат кўрсатиш жараёнининг ўзи, шу жумладан хизмат кўрсатиш ходимларининг кўриниши ва хатти-ҳаракатлари, уларнинг ишлашга бўлган муносабати билан ҳам таъсир кўрсатади.
Хизматни ишлаб чиқариш ва истеъмол қилишда шахснинг субъектив ва техник омил сифатида иштирок этиши уларнинг доимий сифатининг ишончли кафолатини таъминламайди. Хизматларнинг сифат кўрсаткичлари катта диапазонларда ўзгариши мумкин. Баъзи ҳолларда, масалан, видео овоз ёзиш тизимидан фойдаланиб, субъектив омил таъсирини камайтириш учун техник воситалардан фойдаланишингиз мумкин. Бироқ, бу кўпинча жонли инсон мулоқотининг атмосферасини йўқотиш орқали эришилади.
Илмий ва технологик тараққиёт нафақат турли товарлар ва хизматлар турларида, балки уларнинг асосий мазмунини сезиларли даражада ўзгартиради. Моддий-буюмлашган объектларнинг мавжудлиги ёки бундай объектлар ёрдамида амалга ошириладиган кўплаб хизматлар мавжуд. Бундан ташқари, хизматлар моддий шаклга эга бўлиб, мустақил равишда мавжуд бўлиши мумкин. Мисол учун, хизматлар дастурий маҳсулот, видеокассеталар, фильмлар, ҳайкаллар, бадиий расмларда ва бошқаларда амалга оширилиши мумкин, аммо бу ҳолда моддий ресурслар (кинотасма сифати, канвас, тош) одатда етакчи роль ўйнамайди. Хизматнинг фойдали таъсири, асосан, узатилган маълумотларнинг сифати, ижтимоий ва бадиий тасвирнинг мазмуни билан белгиланади.
Илмий ва технологик тараққиёт жараёнида атипик хусусиятларга эга хизматлар пайдо бўлади. Мисол учун, ахборот хизматлари анъанавий одатий хизматлардан қуйидаги хусусиятлардан фарқ қилади: ахборот фаолиятининг натижаси оммавий ахборот воситаларида сақланиши ва кўчирилиши мумкин бўлган ҳужжатларда моддий ифодани олади, ахборот фаолиятининг хизмат кўрсатиш жараёни истеъмолчи ва ишлаб чиқарувчининг (хизмат кўрсатувчи провайдер) шахсий алоқаларини талаб қилмайди.
2.Турли хил хизмат турларида номоддий ва моддий элементларнинг нисбати бир хил эмас, бу анъанавий (одатий) ва ноанъанавий (атипик) хизматларни фарқлаш учун асос бўлиб хизмат қилади. Шу билан бирга, турли хил хизматларда моддий ва номоддий элементларнинг хилма-хиллигини таъкидлаш керак: тегишли хизматлар билан моддий маҳсулотларнинг комбинацияси (масалан, созлаш, таъмирлаш, Интернетга уланиш ва ҳ. к.); озиқ-овқат хизматлари (масалан, ресторанда озиқ-овқат нархи 30% бўлиши мумкин, қолганлари озиқ - овқат сотиб олиш, овқат тайёрлаш, столга хизмат кўрсатиш, овқатланиш залини ижарага бериш, хонанинг ички қисми, автостоянка, санъаткорлар хизматлари ва ҳ. к.); беморларга, қарияларга, ногиронларга, болаларга ва бошқаларга ғамхўрлик қилиш учун кўнгилли одатий хизматлар.
Хизмат кўрсатиш соҳасининг муҳим хусусиятларидан бири шундаки, кўплаб хизматларни кўрсатиш мулк ҳуқуқларининг ўзгариши ва истеъмолчи ва хизмат кўрсатувчи ишлаб чиқарувчи ўртасидаги мулкий муносабатларнинг ўзгариши билан бирга келмайди. Мисол учун, йўловчи транспорт ташкилотининг хизматларидан фойдаланиш учун чиптани сотиб олади, шу билан транспортнинг тегишли турига борадиган жойга саёҳат қилиш ҳуқуқини олади. Бироқ, транспорт хизматини тўлаш йўловчининг транспорт воситасининг эгаси бўлишини англатмайди. Маълумки, мулк ҳуқуқи мутлақ "ҳақиқий" ҳуқуқдир, шахснинг бирор нарсага нисбатан мутлақ ҳукмронлиги, шахснинг асосий ҳуқуқи, нарсаларни эгалик қилиш, тасарруф этиш ва ундан фойдаланиш ёки мулк устидаги муносабатдир. Кўпгина хизматлар моддий ва моддий бўлмаган қадриятлар билан боғлиқ бўлмаганлиги сабабли, мутлақ мулк ҳуқуқи сифатида мулк ҳуқуқи одатий, анъанавий хизматнинг ўзига хос бўлмаган, номоддий табиати билан боғлиқ катта қийинчиликларга дуч келади.
Кўп ҳолларда хизмат кўрсатиш соҳасида нисбатан ҳуқуқ, яъни, бир томондан, истеъмолчига нисбатан ишлаб чиқарувчининг талаблари ва истеъмолчиларнинг ишлаб чиқарувчиларга нисбатан мажбуриятлари ҳуқуқи, бошқа томондан, истеъмолчининг ишлаб чиқарувчига бўлган талаблари ва ишлаб чиқарувчининг истеъмолчига нисбатан мажбуриятлари ҳуқуқи амал қилади. Хизмат кўрсатиш соҳасида мулкдорнинг хизматлар ишлаб чиқаришнинг моддий шароитларига бўлган ҳуқуқлари муайян даражада истеъмолчининг ҳуқуқлари билан чегараланади ва бу эрда, одатда, шартнома муносабатлари эмас, балки ўзаро ҳуқуқий муносабатлар ривожланади. Улар истеъмолчига етказилган зарарни қоплаш мажбурияти хизмат кўрсатувчи ишлаб чиқарувчиларга ёки хавфсизлик талабларига риоя этилмаса, зарар етказиши мумкин бўлган мулк эгасига топширилади. Масалан, кўплаб мамлакатлар ва халқаро конвенцияларда транспорт ташкилотларининг йўловчиларни суғурталашни таъминлаш, етказилган зарарни қоплаш мажбурияти белгиланади.
Хизмат кўрсатиш соҳасида интеллектуал мулк ҳуқуқи кенг тарқалган бўлиб, интеллектуал маҳсулотга ва номоддий қадриятларга (масалан, товар белгиси ва хизмат кўрсатиш белгиси) эгалик муносабатларини қамраб олади. Интеллектуал мулк объекти моддий шакл эмас, балки мазмундир. Аммо мулк билан бирлаштирилган умумий нарса интеллектуал фаолият натижаларига мутлақ ҳуқуқнинг мутлақ табиатидир. Хизмат фаолияти ижодий интеллектуал фаолиятнинг кўплаб турларини ўз ичига олганлиги сабабли, унинг натижалари муаллифлик ҳуқуқидан нафақат адабий, бадиий асарлар, тасвирий санъат асарлари, балки ижро фаолияти, хореография, савдо белгиси ва хизмат кўрсатиш белгиси бўлиб ҳам хизмат қилади. Интеллектуал мулкни ҳимоя қилиш-бу хизмат фаолиятининг замонавий ривожланишининг ўзига хос хусусиятларидан биридир. Хизмат кўрсатиш соҳасидаги мулкчилик муносабатлари хизматнинг техник хусусиятини эмас, балки ижтимоий-иқтисодий хусусиятларини тавсифлайди.
3.Хизмат кўрсатиш билан шуғулланадиган ва бевосита мижозларга хизматчилар хизмат кўрсатувчи ходимлар деб аталади.
Қадим замонларда давлат хизматларини кўрсатиш ривожланмаган даврда товар айирбошлаш ва савдо асосан қишлоқ хўжалиги ёки ҳунармандчилик ишларининг тайёр натижалари шаклида амалга оширилган.