2-tema: puqaraliq jámiyeti ideyalari evolyusiyasi

XYI-XIX a`sirlerdegi ma`mleket ha`m ja`miyet qurılısının` ja`miyetlik siyasiy awhalı. Ja`didshilik. Biraq tariyxımızdın` a`ne usınday quramalı da`wirinde de Watanımız aymag`ında azatlıq penen qarılg`an ja`miyetlik-siyasiy ko`z-qaraslar toqtag`an emes. Kerisinshe, bunday arzıwlar ha`r bir watanlasımız qa`lbinde ulıwma milliy ideyanın` payda bolıwına tu`rtki boldı. A`ne usınday ideyalardın` qa`liplesiwinde XX a`sirdin` baslarında payda bolg`an ja`didshilik ha`reketin ayrıqsha atap o`tiw lazım.
Ja`didler ko`z-qaraslarında ag`artıwshılıt-demokratiyalıq printsipler. Milliy ma`mlekettin` g`a`rezsizligi ushın gu`reste azatlıq ha`reketlerinin` o`zine ta`n ayrıqshalıqların ha`m de sha`rt-sharayatların siyasiy jaqtan tallawg`a ayrıqsha itibar qaratıw lazım.
Atap aytqanda, ja`didlerdin` g`a`rezsizlik ushın gu`res ideyalarının` ju`zege keliwi na`zerde tutıladı. Millet azat bolıp, o`zinin` g`a`rezsiz ma`mleketin ornatpag`ansha sotsial a`dalattı tiklep bolmaslıg`ı Behbudiy kelgen birinshi juwmaqlardan edi. Usının` menen bir payıtta, bunday ideya milliy g`a`rezsizlik ha`reketinin` tiykarın du`zgen.
Ja`didler tiykarg`ı itibardı ja`miyette ma`na`wiyyatti rawajlandırıwg`a qaratqan. Olar jan`a usıldag`ı mekteplerdi sho`lkemlestiriw, gazetalar shıg`arıw, oqıwlıq ha`m oqıw qollanbaların basıp shıg`arıw, Batıstın` jan`a ma`deniyat ha`m texnologiya usılların ja`riyalaw za`ru`rligin ha`m de onı Turkistonda na`siyatlaw arqalı milliy-du`n`yalıq bilimlendiriwdi ju`zege shıg`arıw, ma`na`wiy turmıstı jan`alap ha`m bayıtıp milliy o`zlikti an`lawdı alg`a ilgeriletiwge tiykar jaratıwg`a umtılg`an. Bunday siyasiy qatnas tikkeley ja`miyette a`dalatlı ma`mleket qurılısının` negizlerinin` rawajlanıwına xızmet qılatug`ın teoriyalıq faktorlar ekenligin moyınlamawg`a bolmaydı. A`lbette, olar demokratiyanın` shın ma`nisindegi ko`rinislerinen uzaqta bolg`an.
Tu`rkistanda koloniallıq siyasatqa qarsı gu`res wa`m onın` ja`miyetlik-siyasiy tiykarların jaratıwshı derekler Muna`vvarqori Abdurashidxan wlı , Behbudiy, Fitra`t, Avlaniy , Xuvoyda ha`m basqalardın` shıg`armalarında o`z ko`rinisin tapqan.O`z da`wirinde ja`didler milliy-ma`deniy respublika qurılısı printsiplerin rawajlandırıwg`a, Tu`rkistanda ma`mleketshil forması ha`m onı basqarıw nızamların ja`riyalaw, sud organların sho`lkemlestiriw, ma`mlekettin` quramların jaratıw usag`an ma`selelerge u`lken itibar bergen. Biraq sol da`wir siyasiy jag`dayı ha`m de jergilikli xalıqtın` tu`siniginde Tu`rkistanda g`a`rezsiz demokratiyalıq ja`miyet qurıw haqqında ko`z-qaraslardın` bir qansha shekleńenligin ko`remiz. Behbudiydin` «Tu`rkistan ma`deniy avtonomiyası jobası» da`stu`rinde tolıq g`a`rezsiz, demokratiyalıq ja`miyet haqqında emes, ma`mlekettin` avtonomiya forması na`zerde tutılg`an. 1917 jıldag`ı Ulıwma Tu`rkistan musılmanlarının` quraltayın da ma`mleketlik qurılıs haqqındag`ı ko`z-qaraslarda demokratiyalıq yamasa federativ formalar tuwralı ba`seke alıp barıldı. Biraq olardın` demokratiya ha`m federatsiya haqqındag`ı ko`z-qarasları da haslında konstitutsiyalıq monarxiya du`ziminen sırtqa shıg`ıp kete almaydı. Da`l sol da`wir waqıya-qubılıslarının` tolıq bayanı ha`m de sa`tsizliklerdin` sebeplerine M. Chwqay «G`a`rezsizlik ja`lladları» atlı shıg`armasında to`mendegishe tu`sindirme bergen: «Birinshiden, ob`ektiv faktorlar:...Biz gu`reske o`zimiz tan`lag`an waqıtta emes, Rusiya revolyutsiyası protsesi keltirip shıg`arg`an jag`daydın` ruxsatı menen kiristik. Ekinshiden, sub`ektiv, yag`nıy o`zimizden bolg`an faktorlar: Milliy ma`pler jolında gu`resiw lazımlıg`ın bile tura tu`rkistanlıqlar o`z-ara ku`shli birlik du`ze almadı ha`m bug`an u`lgermedi».
Tu`rkistan avtonomiyasının` sho`lkemlestiriliwi, onın` siyasiy iskerligi, son`ınan krizislik ma`seleleri ma`mleketimizdin` bir qatar alımlarının` shıg`armalarında o`z sa`wlesin tapqan.