2-tema: puqaraliq jámiyeti ideyalari evolyusiyasi

IX-XII ha`m XIY-XY a`sirlerdegi Orta Aziya oyshıllarının` ko`z-qaraslarındag`ı ma`mleketti basqarıw a`dalatlı ja`miyet qurıw tuwralı ideyalar. İnsan ta`biyiy tu`rde erkinlikke, jaqsılıqqa umtılıp jasaydı. Bunday mu`ta`jliklerdin` ha`mme ushın ulıwmalıq bolg`an qag`ıydaların ha`m olardın` ta`rtiplerin sho`lkemlestiriwde ma`mleketke bolg`an mu`ta`jlik ju`zege keledi. Mine usınday mu`ta`jlik ulıwmainsanıylıq qa`driyatlardın` teoriyalıq o`lshemlerin qa`liplestirgen. Usının` menen bir payıtta, adamzat ja`miyetinin` o`z-ara urıslar ha`m kelispewshilikler menen baylanıslı da`wirlerinde jan`a maripiy ta`liymatlar qutqarıwshı ideya sıpatında da payda bolg`an. Atap aytqanda, IX-XII a`sirler Orta Aziya tariyxında usınday quramalı da`wir bolg`an. Xalıqtın` o`z g`a`rezsizligi ushın gu`resi, bunda azatlıq ha`m insan erkinligi menen baylanıslı ideyalar milletti ma`na`wiy alg`a ilgerilewge shaqıradı. Du`n`yag`a atı belgili Xorazmiy, Farg`aniy, Abu Nasr Farabiy, İbn Sina, Beruniy, Yusuf Xos Hajib, Nizamulmu`lk usag`an filosof, siyasatshı, tariyxshı alımlar usı da`wirde jasap do`retiwshilik penen shug`ıllań`an. Bul da`wir o`z mazmunı, salmag`ı boyınsha Orta Aziya Oyanıw Da`wiri dep tariyxqa kiredi. Oyanıw Da`wiri ma`deniyatının` o`zine ta`n ta`repleri bar bolıp, olar ma`mleketshiligimiz teoriyasının` payda bolıwında to`mendegilerge tiykarlań`an halda talqılanadı: Oraylıq Aziyada IX-XII a`sirler ha`m XIV-XV a`sirler Da`slepki Renessans ha`м Son`g`ı Renessans (oyanıw) da`wiri dep ataladı. Bul oyanıw da`wiri ma`deniyatının` o`zine ta`n ta`repleri bar bolıp, olar to`mendegilerden ibarat:

1. 
   Du`n`yalıq ma`ripatqa umtılıw, bul jolda o`tmish ha`m qon`sı ma`mleketlerdin` ma`deniyatının` tabıslarınan ken` paydalanıw, a`sirese, ta`biyiy, filosofiyalıq, diniy, tariyxıy ha`m ja`miyetlik ilimlerdi rawajlandırıw.
   
2. 
   Ta`biyatqa qızıg`ıw, ta`biyattanıw ilimlerinin` rawajlanıwı, ratsionalizm, aqıl-ku`shine iseniw, tiykarg`ı itibardı shınlıqtı tabıwg`a qaratılg`an pa`nlerge beriw, shınlıqtı insan seziminin` iliminin` tiykarı dep esaplaw.
   
3. 
   İnsandı ullılaw, onın` aqıllılıq, ta`biyiy, ruwxıy, ko`rkem, ma`na`wiy pazıyletlerin tiykarlaw, insanpa`rwarlıq, joqarı a`dep-ikramlılıq nızamlar ha`m qag`ıydalardı ju`zege shıg`arıw, ka`mil insandı ta`rbiyalaw.
   
4. 
   Universallıq-entsiklopediyalılıq, barlıq ta`biyat qubılısları menen qızıg`ıw, onın` ma`nisine umtılıw.
   
5. 
   Ma`mleket qurılısı ha`m basqarıwının` teoriyalıq negizlerin a`dalatlılıq, a`dep-ikramlılıq printsiplerinde qa`liplestiriw, olardın` huqıqıy ha`m de a`meliy tiykarlarının` rawajlandırılıwı.
   

Ma`mleket basshısı ha`m xızmetkerlerinin` iskerlik da`rejelerin klassifikatsiyaları, juwapkershiligi o`lshemlerinin` tiziminin` teoriyalıq negizlerinin` jaratılıwı.
Watanımız tariyxında o`z ko`z-qarasları ha`m shıg`armaları menen ma`mleketshilik pa`nine u`les qosqan ata-babalarımız miyrası barshılıq ha`m olardın` ayırımları tuwralı qısqasha tu`rde so`z ju`ritiwge qarar ettik.
MUSO AL XARAZMİY (783-850). Ullı matematik, astronom ha`m geograf. Ol algebra pa`ninin` tiykarın salıwshı. «Algebra» so`zi onın` «Al-kitob al-muxtasar fi hisob al-jabr va al-muqobala» shıg`armasının` atınan alıń`an. Bizgeshe jetip kelgen «Hind esabı haqqında kitap», «Qosıw ha`m alıw haqqında kitap», «Kitap surat-ul-arz », «Zij», «Asturlab penen islew haqqında kitap» usag`an oń`a jaqın shıg`armaları ken`nen belgili.
ABU NASR FARABİY (873-950). «Shıg`ıs Aristoteli» yamasa «Mua`llimi Saniy» - Ekinshi Mug`allim («Birinshi Mug`allim» dep Aristotel` ta`n alınadı) atag`ın alg`an entsiklopediyalıq alım. 160 tan artıq shıg`armalar do`retken. «Logikaға kiriw kitabı», «Da`liyllew kitabı», «Filosofiyag`a tu`sindirmeler», «Muzıka haqqında u`lken kitap», «İnsannın` ag`zaları haqqında kitap», «So`zlikler haqqında kitap», «Qalanı basqarıw», «Pazıyletli a`depler» usag`an shıg`armaları ja`ha`n ma`deniyatına qosılg`an u`lken u`les bolıp esaplanadı.
O`z da`wirinin` iliminiң iri wa`killerinin` biri Abu Nasr Farabiy o`zinin` «Fazıl adamlar qalası» shıg`armasında insaniyat ja`miyetin basqarıwda ha`m de rawajlanıwında a`dalat ha`m a`dep-ikramlılıqtın` a`hmiyetinin` qa`liplesiw nızamlıqlarının` teoriyalıq printsiplerin jaratqanlıg`ı menen belgili. Ol bılay dep jazg`an: «Ma`deniy ja`miyet ha`m ma`deniy qala (yamasa ma`mleket) sonday boladı, bul ma`mlekettin` xalqınan ha`r bir adam ka`sip-o`nerde azat, ha`mme tepe-ten` boladı, adamlar ortasında parıq bolmaydı, ha`r kim o`zi qa`legen yaki tan`lag`an ka`sip-o`neri menen shug`ıllanadı. Adamlar shın ma`nisinde azat boladı. Adamlardın` tınıshlıq ha`m erkinliklerine tosqınlıq etiwshi sultan bolmaydı. Olar arsında tu`rli jaqsı a`detler, zawıq-la`zzetler payda boladı.»
Solay etip, alım bu`gin bizin` oy-pikirimizdegi demokratiyalıq ma`mlekettin` formaları ha`m onda basqarıwdın` siyasiy ha`m filosofiyalıq ma`nisin jaratıwg`a erisedi. Ma`selen, fazillar qalasının` (ma`mleket na`zerde tutılg`an) qa`liplesiwi ha`m onda qanday a`dep-ikramlıq sıpattag`ı shaxslardın` basshı bolıwı haqqındag`ı pikirleri bu`gińi ku`nde demokratiyalıq ja`miyet qurıwdın` tikkeley teoriyalıq talaplarına say keledi. Bul tuwralı Abu Nasr Farabiy: «Olardın` o`zlerinen saylań`an basshı yaki baslıqlardın` ha`kimligi absolyut bolmaydı. Olar adamlar ishinen ko`terilgen, sınalg`an, en` a`diwli, basshılıqqa ılayıq adamlar boladı. Sonın` ushın bunday basshılar o`z salawshıların tolıq azatlıqqa shıg`aradı. Olardı sırtqı dushpannan qorg`aydı.» , dep ma`mleket basqarıwında demokratiyalıq printsiplerdi ta`miyinlew menen baylanıslı a`dep-ikramlıq ha`m ma`deniy qa`driyatlardı sistemalastıradı. Dıqqatqa ılıyıq ta`repi sonda, Farabiydin` ko`z-qaraslarındag`ı «ha`kimliktin` absolyut bolmaslıg`ı», «saylawshılar erki», «azatlıq» usag`an pikirleri tek sol da`wir ushın g`ana emes, al bu`gin de insaniyat ma`deniyatının` og`ada bahalı jemisi esaplań`an-demokratiyanın` bas ideyası bolıp xızmet etedi.
Ma`mleket ha`m onı basqarıwg`a qatnası bar ma`seleler Yusuf Xas Hajib do`retiwshiliginde de u`lken orın tutqan. Ol «Qutadg`u bilig» da`stanında ma`mleketti basqarıw jolları, qag`ıydaları ha`m siyasiy-a`dep-ikramlılıq mu`na`siybetlerdi ja`miyette ornatıwg`a qaratılg`an ko`z-qarasları menen itibarg`a ılıyıq. Ol ma`mleket basqarıwı ha`m xızmetin sho`lkemlestiriw tu`rlerin ha`m de sol da`rejelerge muwapıq keletug`ın sıpatlardı klassifikatsiyalaydı. Ma`selen, «Shaxlıqqa dawagerler anadan ayrıqsha bir talant penen tuwıladı ha`m olar da`rriw jaqsı-jamandı ajıratıw qa`siyetine iye boladı. Bundaylarg`a Quday sezim, parasat ha`m jumsaq ko`n`il bag`ısh etedi, qala berse jaqsı is ju`ritiw, oqıwı menen de sıylaydı»3 dep ko`rsetken. Sonday-aq Yusuf Xas Hajib o`z shıg`armasında orınlaytug`ın barlıq islerde ta`jiriybeli, jamanlıqtı da`rhal seziwshi, aqıllılıq tarawında u`lgili, ozıq oylı, ma`riypetke umtılıwshı, kishilerge tayanıwshı, a`dalatpa`rwar, sadıqlıq usag`an sıpatlardın` iyesi bolıwı sha`rt ekenin ko`rsetedi. Ullı allama tek bunın` menen shegaralanıp qoymaydı, ba`lki dıqqat-itibardı ja`miyettin` rawajlanıwı ha`m ta`g`diri ushın juwapker bolg`an shaxslardın` ma`mleketti basqarıwdag`ı sıpalarının` klassifikatsiyasın rawajlandırıwdın` a`hmiyetligine qaratadı. Usının` menen bir payıtta, ol ja`miyette ilimiy ha`m ma`deniy uqıplardı a`dalatlı ma`mlekettin` tiykarların jaratıwshı faktor dep bilgen. Ma`selen, ol zıyalılar tuwralı bılay deydi, «Haqıyqıy zıyalı shınlıqtın` tayanıshı boladı. Eger, a`lemde danıshpanlar bolmag`anda jerden ırısqı-nesiybe o`nbes edi. Olardın` nurı xalıq jolın jarıtıwshı jarqırag`an ot. Danıshpanlırdın` shiyrin so`z benen ko`n`lin al, materiallıq ma`plerin qandırıwg`a ha`reket qıl» 7 O`ytkeni, eger biz demokratiyanı ja`miyettin` joqarı ma`deniy forması dep qaraytug`ın bolsaq, onda ata-babalarımız jaratqan miyras tikkeley a`dalatlı ma`mlekettin` fundamentine tiykar bola aladı.
ABU ALİ İBN SİNA (980-1037). Orta Aziya xlıqlarının` ma`deniyatın pu`tkil du`n`yag`a tanıtqan ataqlı ta`wip-vrach, bir qatar ta`biyiy pa`nlerdin` bilimdanı, Evropada Avitsenna atı menen tanılg`an ullı entsiklopediyalıq alım. Ol jazg`an 450 den aslam shıg`armalarınan «Tib qonunları», «Danıshnama», «Najat kitabı», «Turar jaydın` du`zilisi», «İnsap kitabı», «Meditsinalıq ko`rsetpeler haqqında» usag`an 160 qa jaqını bizgeshe jetip kelgen. Entsiklopedist alım İbn Sina Orta Aziyanın` ta`biyiy-ilimiy ha`m ja`miyetlik-filosofiyalıq pikirlerinin` ullı wa`kili, meditsina,filosofiya, ja`miyetlik-siyasiy, a`dep-ikramlılıq ta`liymatlar tariyxına u`lken u`les qosqan oyshıl. Onın` «İsharat ha`m Ta`nbihat», «Risalaltu tadbiri manzil», «Qus tili» usag`an shıg`armaları tikkeley ma`mleket basqarıwının` a`dalatpa`rwar ha`m a`dep-ikramlılıq tiykarlarına bag`ıshlanadı.
A`dalatlı ma`mleketlik basqarıw, onın` tıyanaqlı teoriyalıq tiykarların jaratıw boyınsha u`lken ilimiy miyras qaldırg`an orta a`siirdin` oyshılı, ma`mleketlik g`ayratker Nizomulmulktin` «Siyasatnama» shıg`arması a`hmiyetli derek esaplanadı. Ol a`meldarlardı a`dep-ikramlıq pazıyletlerine qarap tan`law, a`dalat ha`m insandı ayaq astına basatug`ın adamlardı ma`mleket islerine aralastırmaslıq, ma`mleketti basqarıwda ken`es penen is alıp barıw, iskerliklerdi turaqlı tu`rde qadag`alaw, bag`ınıw, orınlaw ha`m basqa da sıpatları haqqındag`ı ko`z-qarasları menen a`hmiyetli. A`sirese Nizamul -Mulktin` «Ko`pshilik bolıp qabıl qılıń`an ilaj en` sawaplı boladı ha`m sonday jol tutıw kerek» degen pikirleri ata-babalarımızdın` ma`mleket qurılısının` a`dalatlı ta`rtiplerine zor itibar bergenliginin` da`liyli bolıp esaplanadı.