Bazar ekonomikası tavar -pul munasábetlerine tiykarlanǵan, túrli múlkshilikke hám de ekonomikalıq erkinlikke tayanǵan hám báseki jardeminde basqarilib turıwshı demokratiyalıq ekonomika

Bazar ekonomikası bul erkin básekine tiykarlanǵan ekonomika bolıp resurslarǵa jeke menshikshilik, ekonomikalıq iskerlikte hám isbilermenlikte erkinlik, ekonomikalıq processlerdi tártiplashda hám uyqaslastırıwda bazar mexanizminen paydalanıw menen xarakterlenedi.

Bazar ekonomikası — tavar -pul munasábetlerine tiykarlanǵan, túrli múlkshilikke hám de ekonomikalıq erkinlikke tayanǵan hám báseki jardeminde basqarilib turıwshı demokratiyalıq ekonomika. Bazar ekonomikası insaniyat rawajlanıwında ámeldegi bolǵan eń progressiv hám perspektivalı sistema bolıp tabıladı. Bazar ekonomikası dıń tiykarın tavar islep shıǵarıw quraydı, sebebi bul jerde natural xojalıq emes, bálki tavar xojalıǵı húkimran boladı. Jaratılǵan ónimler hám xızmetler tavar formasına iye boladı, yaǵnıy olar bazarda aldısotdi qılıw ushın jaratıladı. Bazar ekonomikası ǵa barter emes, bálki tavar ayırbaslaw, yaǵnıy aldısotdi júrgiziw tán. Sol sebepli natural tutınıw ornına tavar tutınıwı ústin turatuǵınlıq etedi. Bazar ekonomikası ekonomikalıq liberalizm, yaǵnıy erkinlik, múlkshilik erkinlik hám xojalıq júrgiziw erkinshegiga tiykarlanadı. Jeke menshik tiykarǵı bolǵan halda basqa múlk formaları da ámeldegi boladı. Xilmaxil múlkshilik yamasa barlıq múlk formalarınıń, mısalı jekeindividual, jeke korporativ, jámáát múlki hám de mámleket múlkinknt erkin rawajlanıwı nátiyjesinde múlkshilik teń salmaqlılıq payda bolıp, hesh bir múlk formasınıń monopoliyasına jol berilmaydi. Bazar ekonomikası de jalǵız tártipte, óz múlki hám aqshaına tayanǵan halda, korporativ, serikshilik tiykarında jer, jay, imaratlar, mashinalardı kireyge alıw, pulni qarızǵa kóterip jumıs júrgiziw usılları ámeldegi boladı. Bazar ekonomikası dıń súyenishi isbilermenlik bolıp, ol tavar hám xızmetlerdi bazarǵa jetkiziw tiykarında payda tabıwǵa qaratıladı. Isbilermenler arnawlı taypanı quraydı hám ádetde, ekonomikalıq aktiv xalıqtıń 7—10% ni quraydı. Bazar ekonomikası de hár bir kisi óz mápinen kelip shıqqan halda, qolınan kelgen jumıstı etip, islep tapqanın ózi aladı. Neni, qansha islep shıǵarıw, onı qay jerde hám neshe puldan satılıwın bazarda talap belgileydi. Bazar daǵı baxa talaptan kelip shıqqan halda talap — usınıs qatnası tiykarında qáliplesedi. Bazar ekonomikası iqgisodiy sub'yektlar bóleklashganidan olar mápi to'qnashadi hám sonday sharayatta báseki payda boladı. Báseki Bazar ekonomikası ni háreketke soluvchi kúsh, onıń rawajlanıwın támiyinleytuǵın mexanizm esaplanadı. Bazar ekonomikası basqarıwdıń iktisodiy usıllarına tayanadi. Bazar mexanizmi ekonomikalıq xoshametlew mexanizmi bolıp, onıń tiykarǵı quralı pul bolıp tabıladı. Pul tabıwǵa umtılıw tavar hám xızmetlerdi kóplegen hám de sapalı etip islep shıǵarıwdı támiyinleydi. Bazar ekonomikası de pul baylıqtıń ulıwma hám eń qolay formasına — hámmege tuwri keletuǵın ekonomikalıq baylanıslar quralına aylanadı. Bazar ekonomikası de bay bolıw qadaǵan etilmeydi, kerisinshe, oǵan jol ashıp beriledi, paydanıń joqarı shegarası bolmaydı, biraq onıń tómen shegarasın mámleket belgileydi hám isleytuǵınlar miynetine beriletuǵın aqsha belgilengen eń kem mıynet haqılan tómen bolıwı múmkin emes. Bazar ekonomikası tavar deficitligi bolmaǵan, tovarlar mo'lko'lligi támiyinlenetuǵın ekonomika bolıp tabıladı. Bazar ekonomikası ǵa tán taǵı bir belgi — bul dáramatlarda ádalatlı teńsizliktiń bolıwı bolıp tabıladı.

Bazar ekonomikası teń múmkinshilikti ańlatadı, biraq bul múmkinshilikten paydalanıw kisilerde birdey bolmaydı, hár bir kisi islep tapqanına qaray dáramat kóredi. Paydanıń siyasiy gruppalashuvi bayıwǵa háwes oyatıp, kisilerdi ekonomikalıq aktivlikke odaydı.

Bazar ekonomikası de pul munasábetleri ústin bolsada, pul menen baylanıslı bolmaǵan insaniy munasábetler: mehrshafqat hám xayrehson munasábetleri de rawaj tabadı. Bazar ekonomikası rawaj tapqan mámleketlerde úlken qayırqomlıq pul fondlari mútájlerge járdem beriw ge xızmet kidali hám puldan pul shıǵarıp alıwdı kózlemeydi. Bazar ekonomikası turaqlı rawajlanıp, onıń jańa formaları hám modelleri payda boladı.

Tariyxan Bazar ekonomikası dıń 2 túri bolǵan : jabayı Bazar ekonomikası, materiallıqlasqan Bazar ekonomikası Dáslepki Bazar ekonomikası kapitaldıń jiynalıwı dáwirinde tavar -pul munasábetleriniń rawajlanıwı menen asaw ekonomika retinde payda bolıp, oǵan jeke menshiktiń azshılıq qolında toplanıwı, ekonomikada beboshlik hám tártipsizliktiń ústinligi, básekiniń nızamqoidasiz barıwı, mámlekettiń ekonomikadan chetlashib qalıwı, tereń ekonomikalıq krizislardıń tez-tez júz beriwi, xalıqtıń social qorǵaw etińmasligi, adamlardıń oǵada bay hám oǵada jarlı siyasiy gruppalarǵa ajırasıwı, social qarama-qarsılıq sıyaqlı belgiler tán bolǵan. Asaw ekonomika rawajlanıw arqalı bilimli iqgisodiyotga ósip ótedi. Bunday ózgeris Bazar ekonomikası rawajlanǵan mámleketlerde 20 -ásirdiń 30 - jıllarında baslanıp, 80- jıllarǵa shekem dawam etdi. Házirgi Bazar ekonomikası materiallıqlasqan ekonomika bolıp, oǵan tómendegi belgiler tán: múlkshilik xilmaxillik, tártiplenetuǵın ekonomika, mámlekettiń ekonomikaǵa aralasıwı, materiallıq hám xdpol báseki, kúshli sheriklik baylanısları, ekonomikalıq krizislardıń qısqa dáwirde hám jeńil keshiwi, ǵalabalıq párawanlıq, social qatlamlarǵa bóliniwdiń tereń bolmawi, ózine toq hám párawan jasawshı ortahol siyasiy gruppa poziciyasiniń asıp barıwı, social teń salmaqlılıqtıń saqlanıwı hám puqaralıq dúgilisiwlerge orın qalmawı hám basqa Bul belgiler házirgi Bazar ekonomikası ni xarakterleydi, lekin onıń rawajlanıwı usınıń menen sheklenmeydi. Materiallıq Bazar ekonomikası sheńberinde onıń túrli modelleri ámel etedi (qarang Bazar ekonomikası modelleri).

Ad.; Karimov I., Ózbekstan ekonomikalıq reformalardı tereńlestiriw yulida, T., 1995; O'lmasov A., Sharıfxo'jayev M., Ekonomika teoriyası, T., 1995; O'lmasov A., Ekonomika tiykarları, T., 1997; Kurs ekonomiki, M., 1997; Chjen V. A., Bazar hám ashıq ekonomika, T., 1997. Tuxliyev N., Bazarǵa ótiwdiń mashaqatlı jolı, T., 1999.

Ahmadjon O'lmasov, Sherqul Shodmonov.[1]

Bunday sistemada onıń da bir urıs qatnasıwshısısınıń turpayı jeke mápine tiykarlanadı, hár bir ekonomikalıq birlik, bólek qabıl etilgen qararlar tiykarında, ózleriniń dáramatların eń joqarı dárejede etkazishga ıntıladı. Bazar sisteması járdeminde bólek qabıl etilgen qararlar uyqaslastırıladı. Báseki sharayatında tovarlar (xızmetlerdiń) islep shıǵarılıwı, resurslarınıń usınıs etiliwi sonı ańlatadıki, hár bir ónim hám resurslarınıń kóplegen ózbetinshe háreket etiwshi qarıydar hám satıwshıları ámeldegi boladı. Bul erda ekonomikalıq processlerge mámlekettiń aralasıwı sheklengen xarakteristikaǵa iye boladı. Usınıń sebepinen mámlekettiń roli, jeke menshikti qorǵaw hám erkin bazardıń ámel etiliwi jeńillestiriwshi isenimli huqıqıy tártipler ornatıwdan ibarat esaplanadi.

[Bazar ekonomikasına eki qıylı jol menen ótiledi: revolyutsion (bır jola ) hám evolyutsion (aste uyań, Ózbekstan da sol qatarı ). 4 qıylı bazar túri bir: 1.jergilikli 2. milliy 3. aymaqlıq 4.jáhán bazarları. (Xatkerlatipov Xatkerhamid redakciyası ) ]

Kapital firmaǵa tiyisli múlk, yaǵnıy zavod hám fabrikalar, úskeneler sanı menen olshenedi. Mısalı, eger firmaǵa 10 mln. Dollar mulkga iye elektrodvigatellar zavodı tiyisli bolsa, bul firma 10 mln. Dollarlıq tiykarǵı kapitalǵa iye dep ataladı.

Firmanıń aylanba kapitalı islep shıǵarıw faktorları, jumıs kúshi, sheki onim hám sonıń menen birge tayın ónim bolıp esaplanadı. Mısal, bir ayda 8000 elektrodvigatelp islep shıǵarıw ushın, firma 20 000 kisi/soat miyneti hám 50 000 funt mıs jumsawı kerek. Bir jıl bolsa 96 000 dvigatelp ushın 240 000 kisi/soat miyneti; 600 000 funt mıs jumsawı kerek. Aylanba kapitaldı aylanıwı, ónim islep shıǵarıw kólemin kórsetkishleri de, ózgeriwshen ǵárejetler de kórsetedi. Eger bir jumısshın tarif stavkası saatına 15 doll., bir funt misning bahası 0, 80 doll., bolsa, ulıwma ózgeriwshen ǵárejetler (bir ayǵa ) TS=20 000 x 15 - 50 000 x 0, 80 = 340, 000 doll.

Ortasha ózgeriwshen ǵárejetler: bir dvigatelp ushın AS=340 000 : 8000 = 42, 50 doll.

Eger firma óz elektrodvigatellarini bir danasın 52, 50 doll.ga sotsa, bunda ortasha payda

F= 52, 50 - 42, 50 = 10, 00 doll.ga teń boladı.

Ulıwma payda.

Fum=8000 x 10, 00 doll. =80 000 doll. (bir ayda )

Endi bul zavodqa sarplanǵan 10 mln. Doll. Kapital qoyılmalardıń tiykarlanǵan yamasa tiykarlanmaganini tekseremiz. Firma sarplanǵan 10 mln. Doll. Tiykarǵı kapitalı ayına 80 000 doll. Payda alıwı múmkin. Kapitaldı satıp alıw tuwrısındaǵı qarar tuwrı hám nadurıslıǵın biliw ushın onıń tiykarǵı kapital ma`nisi islew dawamında keltiretuǵın ulıwma payda summası menen salıstırıw kerek.

Eger payda summası kapital summasınan úlken bolsa, qarar tuwrı. Shama menen oylayıq, zavod birdeyde 20 jıl dawamında isley aladı. Bunda 80 000 dollar ayına alǵan paydanı 20 jıl dawamında ma`nisi qansha bolıwı múmkin?

Eger sol baha 10 mln. dollardan oshsa kapital quyma paydalı esaplanadı.

20 jıl dawamında firma alatuǵın payda :

80 000. 20. 12=19, 2 mln. dollarǵa teń boladı. Sonday eken, bul qurılıstı aolo dárejedegi investitsion qarar dep esaplaw múmkin. Lekin búgingi 80 000 dollar 5 jıldan keyin 20 jıldan keyin sol 80 000 dollar bolıp qaladıma?

Joq, sebebi bul pullar bank depoziti, qımbatlı qaǵazlar, obligatsiyalarga qóyılsa, kelesinde kóbirek payda da keltiriwi múmkin. Sol sebepli 20 -jıldan keyin alınatuǵın 19, 2 mln. doll.pul, házir biz iye bolǵan 19, 2 mln. Dollardan kemrek bahaǵa iye.

Kapitalǵa aytıp ótkenimizdek, stanok, úskene, islep shıǵarıw ımaratları kiredi. Firma óz jumısın tabısın asırıw ushın kapital tovarlarǵa iyelik etedi.

17. 2. Kapitaldıń diskontlashgan ma`nisi.

Isbilermen kapital tavardı ornatıw hám satıp alıp, jumısqa túsiriw ǵárejetlerinen joqarı bolǵan dáramattı waziypa etip qoya otirip satıp aladı.

Soraw tuwıladı : qanday etip biznesmen kapital tavar, aytaylik stanokdıń tabısın ǵárejeti menen salıstırıwlaydı? Kutilgan dáramat hár jılı jumısqa túsetuǵın jańa stanoklar sanı xizmet etiw múddeti satıp alıw ǵárejetleri summası arqalı esaplanadı. Basqasha etip aytqanda házir stanok ushın qanday baha tólew kerek, keyin kutilgan dáramatqa erisiw ushın?

Jáhán tájiriybesinde keyingi kutilayotgan dáramatqa diskontlashgan keyingi dáramat, házirgi stanok bahası diskontlashgan baxa dep júrgizilip, ol diskontlashgan esap -kitap dep ataladı. Diskontlashgan bahoni túsiniw ushın stanokka házir sarplanatuǵın summanı bankke pulni qoyıwdan alǵan dáramat menen salıstıradı.

Hár eki halda da individ bir sorawǵa juwap beriwi kerek. Keyin (1, 2, 3 jıldan keyin) belgili dáramat alıw ushın házir qansha pul jumsawı kerek?

Tómendegi holni kórip shıǵamız : klient bir jıldan keyin 1000 dollar alıwı ushın qansha pulni bankke qoyıwı kerek.

Bul sorawǵa juwap beriw ushın procent stavkasın biliw kerek. Meyli ol 5% bolsın. Ol jaǵdayda x dollar qoyıp bir jıldan keyin 5% asıwı esabına x. (1 + 0, 05) muǵdarda pul alıw kerek. Bizde bul 1000 dol.ga teń.

Bulmannan biz baslan'ich x summanı tabamız, bul birinshi bankke 5% stavkaǵa qoyǵan pul muǵdarımizni ańlatadı.

x. (1 + 0, 05) = 1000

=952, 4 doll.

Sol muǵdar 1000 dollardı diskont muǵdarı bolıp esaplanadı.

Diskont baha procent stavkasına baylanıslı. Eger 8% bolsa,

u= =925, 9 doll.

Eger “K” 1000 doll. 2 jıldan keyin dáramat qılıwdı joybarlaw 5% stavkada.

K=

Basqasha etip aytqanda amanatshı 5% stavkada 2 jıldan keyin 1000 dollar alıwı ushın 907 dollar bankke qoyıw kerek. Sonnan kelip shıqqan halda x muǵdardı R diskont ma`nisi procent stavkası arqalı tómendegine teń.

R= (1)

Diskont baha múddet joqarı bolǵan sayin ozayadi.

Endi amanatshınıń shegarasız múddette alatuǵın tabısın kóremiz. Sonday soraw tuwıladı : Hár jılı x aldınǵı sıyaqlı 1000 doll. Dáramat keltiriw ushın baslan'ich baha qansha bolıw kerek. Eger procent stavkası bolsa diskont baha R tómendegine teń.

R= (2)

procent stavkası joqarı bolǵan sayin diskont baha pasayadi. Meyli procent stavkası 5% hár jılı 1000 doll. Dáramat alıw ushın diskont bahanı tabamız.

=20 tqs. doll.

10% stavka boyınsha

=10 mıń doll.

Ulıwma holni kórip shıǵamız, bul jerde dáramat hár jılı bolǵan halda diskont ma`nisin anıqlaymız.

R=

bul jerde X1, X2, X3..., 3 Xn kutilgan diskont dáramattı alıw ushın 1, 2, 3, 4,.. ., n jıllar.

Sol usıl menen stanoktı diskont (ma`nisi) baxası anıqlanadı.

Aytaylik isbilermen stanoktı satıp alıp 3 jılda 6500 doll. dáramat olmoqchi. Ol dáramat jıllarǵa tómendegishe bólistirilgen

1 jıl - 1500 doll.

2 jıl - 3000 doll.

3 jıl - 2000 doll.

Procent stavkası 8% bolsın. Bul halda diskont baha

R1 = =1388, 9 + 2564, 1 + 1587, 3 = 5540, 3 doll

Eger stanok qaldıq baha “o” bolsa ilajlar 6500 doll. 3 jıldan keyin dáramat alıw uchu házir 5540, 3 doll. Tólew kerek.

(3) formuladan kórinip turıptı, olda diskont baha hár jılı dáramatqa baylanıslı. Eger joqarıdaǵı mısalda ilajlar dáramattı

1 jıl - 2000 doll.

2 jıl - 1500 doll. bóliwlasa

R2 = =1851 + 1282, 1 + 2381, 0 = 5515 doll.

Kórinip turıptı, olda R1 > R2 biziń halda (5540, 3 > 5515 doll.)

17. 3. Investitsion sheshimge keliw strategiyası.

Isbilermen qarar qabıllawdan aldın talap hám usınıs munasábeti yamasa birlik resurs engiziw ushın shegaralıq ónimdi shegaralıq ǵárejetti salıstırıw kerek.

Talap hám usınıs bahası.

Kapital tavardı bahası (R) bul isbilermen tóliy alatuǵın eń joqarı baha. Ol stanoktı diskont tabısına krizis hám talap bahosi bolıp tabıladı.

R = R kutilgan sap dáramat.

Isbilermen bunnan joqarı bahanı tolıqmaydı, sebebi oǵan keri jaǵdayda aqshasın bankke procentke qoyıwı natiyjelilew.

Diskont ma`nisi 5540 dollar bolǵan mısalimizga qaytamız. Sol stanoktı 5000 doll. alıw múmkinbe? Bul sorawǵa 3 jıldan sońǵı dáramattı ámeliy bólimlerge ajıratıp kórip shıǵamız hám juwap tabamız.

1. 6500 dollar mámile degi dáramat.

2. Stanoktı ekspluataciyası nátiyjesinde dáramattan procent. Bul isten keyin 1500 doll. Bul summanı ol bankke 8% stavka menen 2 jılǵa qoyıw múmkin dáramat 255 dollarǵa asadı.

1500 (1, 08) 2 = 1500. 1, 17 = 1755 doll.

1755 - 1500 = 255 doll.

2 jıl ekspluataciyada 3000 doll. qalǵan jumıs jumıs qosımsha 240 doll. dáramat keltiredi.

3000 (1, 08) =3240 ; 3240 - 3000 = 240 doll.

Úsh jıldan keyin jalpı dáramat 6995 doll.

6500 - 240 - 255 = 6995 dollar.

Eger isbilermen (600 doll. 8) qo'ysa 3 jıldan keyin

5600 (1, 08) 3 = 5600. 1, 26 = 7056 doll.

7056 doll. stanok ekspluataciya etiwden kelgen dáramat menen salıstırıp 6995 ke isbilermen stanoktı satıp alıw maonoga iye emesligin tusinip jetedi. Ol stanoktı satıp almaydı.

Usınıs bahası. Kapital bahası (Rtak) islep shıǵarıw ǵárejeti hám de realizatsiya sarpın óz ishine aladı. Qaǵıydaǵı qaray ol preyskurant yamasa satıw bahsi bolıp tabıladı.

Firma investitsiya sheshimi - kapital tavar talap hám usınısı salıstırıw bolıp tabıladı. Talap bahası usınıs bahosidan asqanda kapital tavar diskont bahası preykurant artıq hám firma tavardı satıp alıwı kerek. Bizni mısalımızda diskont baha (-5540, 3 doll) keltiriletuǵın dáramat 1500 dollar. Stanok kóp muǵdarda sotilganda 5000 doll. Túsedi. Stanoktı alıw maqsetke muwapıq. Shunki ol baribir 6500 doll. Dáramat keltiredi. Eger talap bahası kapital tavardı usınıs bahosidan oshsa firma qosımsha birlik satıp alıw maqsetke muwapıq.

Ulıwma juwmaqlar tómendegishe:

Eger Rtak < Rtalab qosımsha birlikti satıp alıw maonoga iye.

Rtak > Rtalab kapitaldı qosımsha birligin satıp alıw maonoga iye emes.

Rtak = Rtalab satıp alıw hám almaslik da múmkin.

Sonday etip investitsion qarar strategiyası kapitaldı talap hám usınısları ba

Bazar haqqında sóz etkende, áwele, onıń leksikalogik mánisine itibar beriw kerek boladı.

Bazar degende biz keń sheńber degi tavar almaslawın, ekonomikalıq

tárepten bir-birinen bólek bolǵan tavar óndiriwshiler

menen tavar qarıydarları ortasındaǵı almasıw munasábetleriniń

mudami jańalanıp turatuǵın keń tarmaqlı sistemasın sáwlelendiriwshi

pútkil tavar aldı -sotdi processleri kompleksin túsinemiz.

Bazar tavar satıwshı, tavar satıp alıwshınıń ekonomikalıq

máplerin ámelge asaradigan tiykarǵı maydan bolıp xızmet

etedi.

Insaniyat tariyxında ekonomikanı shólkemlestiriwdiń bazar forması

júdá nátiyjeli bolıp shıqtı. Ne ushın? Tiykarǵısı sonnan ibarat,

ol jámiyette orın alǵan mashqalalardı eń kem ǵárejetler menen hal

etiwdi talap etedi. Bazar sistemasında onıń subektleri (firma, úy

xojalıǵı, mámleket) óz-ara baylanıslı bolıp, olar bir-birisiz bólek

háreket ete almaydı ; óndiriwshiler baha tilinde sóylewediler

jáne onıń járdeminde ekonomika ushın zárúr bolǵan ekonomikalıq

máseleler sheshiledi.

Bazar sistemasında, baha hám báseki muwapıqlastırıwshı hám tashkil

etiwshi mexanizm esaplanadı. Bazar sisteması bir waqtıniń ózinde

eki wazıypanı : a) qarıydarlarǵa, óndiriwshilerge hám

resursların jetkezip beretuǵınlarǵa qabıl etilgen qararlardı

bildiriw; b) bul qararlardı bir-birine maslaw, bul bolsa islep

shıǵarıw maqsetlerin muwapıqlashtirishni támiyinlep beredi. Bazar

sistemasınıń qanday háreket etiwin túsiniw ushın, onıń aldında

turǵan bir qatar mashqalalardıń bar ekenligin tán alıw etken halda,

hár qanday sistema, sonday-aq, bazar sisteması óz háreketi dawamında sol máselelerge to'qnash keledi hám olardıń sheshimlerin tabıwǵa májbúr boladı.

Bul máseleler tómendegilerden ibarat : Bul máseleler tómendegilerden ibarat

1. Qanday tavar hám xızmetler kompleksin jámiyet mútajlikleri

ushın, olardı tolıq qandırıw ushın islep shıǵarıw zárúr,? www. ziyouz. com kitapxanası

6

ámeldegi resurslarınıń qanday bólegin islep shıǵarıw procesine

tartıw zárúr? Qısqasha aytqanda, neni hám qanday kólemde islep

shıǵarıw zárúr?

2. Qaysı kárxanalar óndiriste qatnasmoqlari hám islep

shıǵarıwın qaysı tártipte shólkemlestiriwleri kerek. Ónimdi

qanday islep shıǵarıw kerek?

3. Islep shıǵarılǵan ónim qanday etip bólek

qarıydarlar ortasında bólistiriliwi kerek? Ónimdi kim alıwı

kerek?

4. Tutınıw talaplarınıń texnologiya daǵı ózgerislerge muwapıq

sistema kerekli ózgerislerdi ámelge asıra aladıma?

Bul máseleler mútajliklerdiń sheksizligi hám resurslarınıń

sheklengenliginen kelip shıǵadı. Resurslarınıń sheklengenligi

sebepli ekonomika shegaralanbaǵan kólemde tavar hám xızmetlerdi islep

shıǵarıwdı támiyinlep bere almaydı. Sol sebepli ekonomika

mudam tańlaw aldında turadı, yaǵnıy ekonomika qandayda bir bir ónim

óndiris shıǵarıwdan waz keshedi, bunnan maqset basqa tavardan

kóbirek islep shıǵarıw bolıp tabıladı. Resurslar sheklengenligi ekonomikada

bir waqtıniń ózinde eki qıylı yamasa zárúr bolǵan barlıq tovarlardı

islep shıǵarıw imkaniyatın bermeydi.

Bazar sisteması to'qnash keletuǵın mashqalalardi túsindiriw

ushın áwele, bazar sistemasında resurslar hám dáramatlardıń dóńgelek

aylanıw modelin kórip shıǵamız, ol tómendegi 1- sızılmada hákis

ettirilgen.

1- sızılma. Resurslar hám dáramatlardıń dóńgelek háreket modeli. 1- sızılma. Resurslar hám dáramatlardıń dóńgelek háreket modeli.

Resurslar

bazarı

Kárxanalar

Ónim

bazarı

Úy xojalıǵı

pul dáramatları

Resurslar

satıwdan túsken

pul tushumi

tavar hám xızmetler

tavar hám xızmetler

tutınıw ǵárejetleri

Ǵárejetler

resurslar

www. ziyouz. com kitapxanası

7

Úy xojalıǵı tikkeley yamasa tikkeley bolmaǵan (múlkine kiretuǵın sawdasanoat korporatsiyalari arqalı ) ekonomikalıq resurslarǵa iyelik etedi hám

olar kárxanalarǵa jetkezip beredi. Biziń modelde kárxana ápiwayı

shólkemlestirilgen suwret dep alınǵan. Haqıyqatında, úy xojalıǵı bul bir yamasa

odan artıq shaxslardan ibarat ekonomikalıq birlik bolıp tabıladı.

Kárxanalar resursların talap etedi, úy xojalıǵı bolsa usınıs etedi.

Kárxananıń resursların satıp alıwǵa sarp etiwleri ǵárejetlerdi tashkil

etedi, bir waqtıniń ózinde, úy xojalıǵın (pul) dáramatlar aǵımın

quraydı.

Diagrammanıń tómengi bólegine qaraymız, úy xojalıǵı pul

dáramatların tavar hám xızmetlerdi satıp alıwǵa sarp etiw etedi hám ol

talaptı sáwlelendiredi. Sol waqtıniń ózinde kárxanalar resurslardan

paydalanıp, tavar hám xızmetlerdi islep shıǵaradı hám usınıs etedi.

Bunıń nátiyjesinde baha quram tabadı.

Kárxana noqatyi názerinen úy xojalıǵınıń tutınıw sarp etiwleri

olardıń tiykarǵı dáramatlarınıń derekyi bolıp tabıladı. Bul model —

ekonomikalıq iskerlik hám qararlardı qabıllaw quramalı hám bir-biri

menen shırmawıb ketken process ekenligin kórsetedi. Sonday eken,

monetar ekonomikası sistemasında úy xojalıǵı resurslar iyesi retinde olardı

kárxanalarǵa sotadi, odan alınǵan pul dáramatlarına tutınıw

retinde tavar hám xızmetlerdi satıp aladı. Òovarlarni islep shıǵarıw

ushın kárxanalar resursların satıp alıwları kerek, olardıń tayın

ónimi bolsa úy xojalıǵına olardıń tutınıw sarp etiwleri ornına satıladı.

Sońı nátiyjede bolsa anıq ekonomikalıq resurslar saat miliga qaramaqarshi, pul dáramatları hám tutınıw ǵárejetleri bolsa saat mili boyınsha

háreket etedi. Bul aǵıslar bir waqıtta úzliksiz háreket etedi.

Bazar ekonomikası sharayatında islep shıǵarıwdı shólkemlestiriw

máselesi qanday hal etiliwin túsiniw ushın áwele, qaysı tártipte

resurslar tarmaqlar ortasında bólistiriliwin kórip shıǵıw kerek

boladı.

Bazar sistemasında ónimlerge joqarı dárejede talap bolǵan payda

alıp atırǵan tarmaqlar hám ónimlerge talap bolmaǵan, zálel

kóretuǵın tarmaqlar boladı.

Bazar sistemasında zálel kóretuǵın tarmaqlar islep shıǵarıw

resurslarınan juda boladılar, olar iskerlik kórsetpeydilar

(lekin ayırım tarmaqlar bunnan tısqarı ). Islep shıǵarıwdı

shólkemlestiriwdiń ekinshi máselesi, qaysı kárxanalar hár bir

tarmaqta islep shıǵarıwdı ámelge asırıwları hám qanday texnika

hám de texnologiyalardı qóllawları kerek?

Bazar ekonomikasında joqarı nátiyje beretuǵın texnologiyanı

qóllawdı qáleytuǵın hám buǵan ılayıq bolǵan firmalar islep

shıǵarıwdı ámelge asırıw huqıqına iye esaplanadılar.

www. ziyouz. com kitapxanası

8

Jámiettiiń rawajlanıwı nátiyjesinde qarıydarlardıń talabı,

islep shıǵarıw texnologiyaları, jetkezip berilip atırǵan resurslarınıń quramı ózgeredi. Bazar sisteması bul ózgerislerge muwapıq

resursların bólistiriwge ońlaw kirgiziw arqalı hám islep shıǵarıw

natiyjeliligin támiyinley aladı. Sebebi básekine tiykarlanǵan bazar

sisteması isbilermenlerge qarıydarlardıń talǵamlarındaǵı ózgerisleri

tuwrısındaǵı xabardı jetkeredi, ekonomika bolsa oǵan muwapıq

resursların bólistiriw procesine ońlawlar kiritedi.

Bazar sistemasınıń háreket etiwin, taraqqiy etiwin túsiniw

ushın bir-biri menen baylanıslı ózgerisler, yaǵnıy texnika rawajlanıwı

hám kapital jiynaw máselelerin kórip shıǵıw zárúr bolıp tabıladı. Bazar

sisteması texnika rawajlanıwınıń rawajlanıwı, onıń jetiskenliklerin turmısqa

qollanıw etiwdi xoshametlantirib turadı. Òadbirkor mudamı básekiniń

bar ekenligi sebepli kárxanasın joqarı nátiyjege iye bolǵan texnika

hám texnologiya menen úskenelewge, soǵan muwapıq joqarı ilmiy tájriybege

iye bolǵan jumısshılar tartıwǵa, miynetti ilimiy tiykarda shólkemlestiriwge

háreket etedi. Maqset—yuqori payda alıw, básekinde yutib shıǵıw.

Biraq texnika rawajlanıwı áqibetinde islep shıǵarıw

qurallarınıń muǵdarı asıp baradı. Qanday etip bazar sisteması

ekonomikanı islep shıǵarıw quralları menen támiyinleydi? Buǵan

kapital jiynaw arqalı eriwiladi. Òexnika rawajlanıwı ǵárejetti

talap etedi, ekinshi tárepden tap sol ǵárejetler isbilermenlerge

payda keltiredi, onıń kapitalınıń jiynalıwı áqibetinde kóbeyiwge

alıp keledi. Basqashalaw aytqanda, kapital mudami háreketde

boladı.

Bunday hárekettiń ańlatpası tómendegishe boladı :

UK

P—Ò

UB... Ur-T1

-P1

-

UK

P-Ò

UB... Ur-T11-P11 — hám taǵı basqa,

www. ziyouz. com kitapxanası

9

yaǵnıy alınǵan paydanıń bir bólegi islep shıǵarıwdı keńeytiw,

texnika menen úskenelerge sarp etiw etiledi.

Báseki de úlken áhmiyetti kásip etedi; sebebi onıń

ekonomikalıq poziciyayini bekkemlenip barǵan isbilermen yutib shıǵıwı

múmkin. Házirgi sharayatta básekilasha alatuǵın qábiletke iye

bolǵan kapitaldıń kólemi turaqlı ósip barıp atır.halarına baylanıslı.

Búgingi kúnde ǵárezsizlikke erisken milliy ekonomikamızda

muǵdar hám sapa tárepten o 'zgarishlar júz berip atırǵan sharayatta,

mámleketimiz ekonomikası jámiyeti demokratiyalastırıw, ekonomika

potenciallerin bekkemlew hám mámleketti rawajlanǵan mámleketlikler

qatarına kirgiziwge jóneltirilgen, bazar munasábetlerine ótiwdiń

mámleketimiz ushın arnawlı islep shıǵılǵan modeli tiykarında rawajlanıp

barıp atır. Bul model 0 'zbekiston Respublikası Prezidenti tárepinen

ilgeri surilgan ekonomikanı reforma qılıwdıń besew zárúrli principine

tiykarlanǵan hám de xojalıq iskerligi jurgiziwshi subyektlarning erkinshegi,

jeke múlkshilik hám isbilermenlikti qorǵaw etiwshi zárúrli nızam

hújjetleri menen belgilep berilgen.

33

« 0 'zbekiston 1991-jılı o 'z ǵárezsizligin qolǵa kirgizgeninen keyin

omirin o 'tab boMgan zalım, basqarıw -buyrıqpazlıq, rejeli-bólistiriw

sistemasınan waz keship, «o'zbek modeli» dep at alǵan óz rawajlanıw

jolin tańlap aldı»11.

Ekonomikanıń

rawajlanıwı

ushın

talap

etiletuǵın

bul

wazıypalaming ámelge asırılıwında kárxanalarǵa úlken rol ajıratılıp, olar

ekonomikanıń tiykarǵı islep shıǵarıw buwını bolıw menen birge

ónim

islep

shıǵarıw,

xalıqqa

xızmet

kórsetiw

sebepli

qarıydarlarninglalablarini da qandiradilar.

Bazar ekonomikası sharayatı­

de

basqarıw -buyrıqpazlıq

xojalıǵınan

ayrıqsha

o 'laroq

ekonomikalıq

iskerlik

orayı

barlıq ekonomikanıń tiykarǵı

buwını boMmish - kárxanalar

tárepine jıljıb ótedi.

Kárxana - social islep

shıǵarıwdıń

bas

bo'g 'ini

bolıp, ol jaǵdayda ilimiy ekonomika­

dıń tiykarǵı ekonomikalıq máseleleri

sheshiledi.

Ónimler jaratıw hám xızmetler kórsetiw arnawlı bir texnologiyalıq

processler, miynet quralları materialları, adamlaming bilimi hám

kónlikpeleri social miynet bólistiriwi hám kooperatsiyalawǵa tıykar­

langan halda ǵárezsiz ámelge asırilatuǵın sistemaǵa aytıladı.

Kárxana jumıs o 'rinlarini beredi, jumıs haqi toMaydi, salıqlar tólew

jolı menen mámleket jáne social programmalami ámelge asırıwda qatnasadı.

Ay nan kárxanada ónim islep shıǵarıw processleri hám jumısshın

islep shıǵarıw quralları menen óz-ara baylanısı ámelge asıriladı.

Kárxana óz iskerligin ózi basqaradi, islep shıǵarılǵan

ónimdi alınǵan sap paydanı salıq hám basqa toMovlami tólegennen

keyin qalǵan bólegin ıqtıyar etedi.

Kárxanalarda

islep

shıǵarılıp atırǵan

ónimler kólemi

hám

assortimenti, túrli-tumanlıǵı, shiyki zat jetkezip beretuǵınlar hám qarıydarlar

bahalardı qáliplestiriw, resurslardan qolaylı paydalanıw, kadrlardı

11

I. A. Karimov. Ózbekstan Respublikası Prezidenti Islam Karimovning O 'zbekiston Respublikası

Joqarı Jıynalısı Nızamshılıq palatası hám Senatining Qosm a májilisindegi «Mámleketimizde demokratiyalıq

reformalardı jáne de tereńlestiriw hám puqaralıq jámiyetin rawajlandırıw konsepsiyasi» lekciyası

II Xalıq

sózi gazetasi, 12. 11. 2010.

34. ... mánis e 'tiboriga kóre, aw alo, eski

basqarıw -buyrıqpazlıq, bólistiriw tizi­

midan bazar munasábetlerine tiykarlanǵan

basqarıw sistemasına ótiw boyınsha biz

tańlaǵan, belgili bes principti o 'z

ishine alǵan ózbek modeli, mámleketimiz hám

ekonomikamızdı

basqıshpa-basqısh,

izbe-iz isloh etiw hám evolyuciyalıq rawajlandırıw

strategiyası ushın shın mániste sınaq jılı

boldı, dep búydewge barlıq tiykarlarımız

bar.

I. Karimov (bayanattan)

qóllaw, joqarı ónimli texnika hám texnologiyadan paydalanıw

máseleleri sheshiledi.

Kárxana iskerliginiń natiyjeliligi islep shıǵarıwdı tómendegishe

shólkemlestiriw formalarına iye:

Konsentraciyalaw, bir jaygajamlash;

Qánigeliklestiriw;

Kooperatsiyalaw.

Islep shıǵarıwdı quramalılastırıw sıyaqlı usıllardan paydalanıwǵa

baylanıslı.

0 'zbekiston Respublikası nızamshılıǵına tiykarınan, kárxana bul □

huqıqıy shaxs mártebeine iye, ǵárezsiz túrde x o ja lik iskerligi

jurgiziwshi subyekt b o 'lib, ózine tiyisli bolǵan buyım-múlkinen

paydalanıw tiykarında iste 'molchilar (qarıydarlar ) talabın qandırıw hám

dáramat (payda ) alıw maqsetinde ónim (jumıs, xızmet) islep

shıǵaradı hám sotadi yamasa basma-bas almasıwlaydı.

Kárxana - social talaplami qandiruvchi hám sap payda alıw

maqsetinde ónim islep shıǵarıwshı, jumıslar orınlawshı, xızmet

kórsetiwshi ǵárezsiz xojalıq jurgiziwshi ekonomika subyekti bolıp tabıladı.

Kárxana

insaniyat

mútajliklerin

qandırıw

ushın vujudga

kelgen jámiettiiń baslanǵısh hám tiykarǵı buwını bolıp tabıladı.

Kárxananıń mánisi de joqarıdagilardan kelip shıǵadı.

Social islep shıǵarıw isletiletuǵın resurslami túrleri, islep

shiǵarılatuǵın ónimler, tovarlar hám xızmetler táreplerine qaray

tarmaqlarǵa boMinadi. Mısalı : salmaqli sanaat, jeńil sanaat, awıl

xojalıǵı, transport, baylanıs, sawda, hár qıylı xızmet kórsetiw tarmaqları

sıyaqlılar. Tarmaqlar bolsa kárxanalar hám ulami birlespelerin óz ishine

aladı.

Salıstırıwlaw ushın belgilengenler etiw múmkin, 2009 -jılda sanaat islep

shıǵarıwı kólemi aldınǵı jılǵa salıstırǵanda Kazaxstan Respublikasında tek

1, 7 procentke ósińki bolsa, Rossiya Federatsiyasida 10, 8 procentke, Ukrainada

21, 9 procentke qısqardı.

«2013-jılda ekonomika salasındaǵı salıq yamasa 21, 5 procentten 20, 5

procentke, fizikalıq shaxslar ushın dáramat salıǵınıń eń kem stavkası 9

procentten 8 procentke túsirilgenine qaramastan, mámleket byudjeti jalpı ishki

ónimge salıstırǵanda 0, 3 procent profitsit menen atqarıldi». 12

Tarmaqlar hám sohalami 4 qıylı úlken gruppalarǵa bolıw múmkin.

13 I. Karimov. «2014-jıl joqarı ósiw pátleri menen rawajlanıw, barlıq ámeldegi múmkinshiliklami

jóneltiriw, ózin aqlaǵan reformalar strategiyasın izbe-iz dawam ettiriw jılı boladı». Xalıq sózi gaz.

18. 01. 2014 y.

35

Birinshisi - óz ishine tábiy baylıqlardı, awıl xojalıq mahsu-

lotlarini, dáryalar, teńizler, okeanlıq, o 'rmon resurslarini islep

shıǵarıwshı hám qayta islep shıǵarıw sanaatlarına jetkeziwshi tar­

moqlar.

Ekinshisi - tábiy baylıqlardı, awıl xojalıǵı ónimlerin

dáryalar, teńizler, okeanlıq, o 'rmon resurslarini qayta islep chiqa­

ruvchi tarmaqlar.

Ucfaiinchisi - birinshi hám ekinshi gruppa daǵı tarmaqlarǵa xızmet

kórsetiwshi tarmaqlar (transport, baylanıs, kommunal xojalıq, sawda -

sotiq, kommerciya, támiynat sıyaqlılar ).

Social islep shıǵarıw ekonomikanıń barlıq tarmaqları hám

tarawların kompleksi mazmunında isletilip atır.

Tórtinshisi - basqarıw, yurispridensiya, den sawlıqtı saqlaw, tálim

hám basqa xalıqqa xızmet kórsetiwshi tarawlardan ibarat esaplanadi.

Milliy ekonomika tarmaqlar hám tarawlar kompleksinen ibarat bolıp,

olar aymaqlarda tariyxan qáliplesip, bir-biri menen maqset hám wazıypaları,

xojalıq baylanısları arqalı tig'iz bogMiq, ulıwma nızam -qaǵıydaǵa

bo'ysunuvchi birden-bir sistema bolıp tabıladı. Sol sebepli, onı ekonomika teoriyasında

social islep shıǵarıw retinde qaraladı.

Milliy ekonomika tiykarın kárxanalar tashkil etedi. Barlıq insan

ushın zárúr boMgan materiallıq, social, ruwxıy bolmıslar kárxanalarda

jaratıladı. Kárxanalar, tarmaqlar hám tarawlar quramı, mazmunı,

masshtabı, rawajlanıw dárejesin belgileydi. Olardan tarmaq hám aymaqlıq

birlespeler dúziledi, qala, rayon, wálayatlar dúziledi.

Makroiqtisodly kórsetkishler

- mámleket pútin ekonomikası

dárejesindegi sociallıq-ekonomikalıq process hám hádiyselerdi oMchash hám

bahalaw múmkinshiligin beretuǵın kórsetkishler. Mısalı, jalpı ishki

ónim, milliy dáramat, ekonomikalıq o 'sish, jumıssızlıq, inflatsiya dárejesi

hám basqalar.

Jalpı ishki ónim

- mámlekette bir jıl dawamında islep

shıǵarılǵan jámi sońı ónim hám xızmetlaming bazar ma`nisi.

«Derlik jigirma jıllıq ǵárezsiz rawajlanıwımız dawamında

0 'zbekistonda jalpı ishki ónimdiń ósiwi 3, 5 barobami, xalıq jan

basına esaplaǵanda bolsa 2, 5 eseni, xalıqtıń real dáramatları 3, 8

barobami quraǵanı itibarǵa ılayıq. » 13

131. A. Karimov. O 'zbekiston Respublikası Prezidenti Islam Karimovning Ózbekstan Respublikası

Joqarı Jıynalısı Nızamshılıq palatası hám Senatining Q o'shm a májilisindegi «Mámleketimizde demokratiyalıq

reformalardı jáne de tereńlestiriw hám puqaralıq jámiyetin rawajlandırıw konsepsiyasi» lekciyası // Xalıq

sózi gazetasi, 12. 11. 2010.

36

Atap aytqanda, jıl juwmaǵına kóre, 0 'zbekistonda jalpı ishki mahsu­

lotning o 'sishi 8, 1 protsentti tashkil etdi. Sanaat ónimleri islep

shıǵarıw 9, 0 procentke kóbeydi, awıl xojalıǵı daǵı ósiw 5, 7 protsentti

tashkil etdi, usaqlap satıw sawda aylanbası 16, 6 procent, xalıqqa pullıq xızmet

kórsetiw 12, 9 procentke asdı (1-keste).

0 'zbekistonda 2010 -jılda erisilgen tiykarǵı makroekonomikalıq

kórsetkishler (ótken jılǵa salıstırǵanda )

_________ ______ ___________ __________

1-keste

Tiykarǵı makroekonomikalıq

kórsetkishler

2009 -jıl

2010 -jıl

2013-jıl

Jalpı icliki ónimdiń o 'sishi

8, 1

8, 5

8, 0

Sanaat ónimdiń ósiwi

9, 0

8, 3

8, 8

Xizmet kórsetiw kólemi

13, 9

13, 2

13, 5

Sawda tarawı

16, 6

14, 7

14, 8

Mámleket byudjeti profitsiti (YAIMga

salıstırǵanda )

+0, 2

+0, 3

+0, 3

Inflatsiya dárejesi

7, 4

7, 3

6, 8

Ekonomika boyınsha ortasha jumıs

haqining asıwı

40, 0

32, 0

20, 8

Xalıq jan basına real dáramat -

laming ósiwi

26, 5

23, 5

16, 0

Derek: Ekonomika ministrligi maǵlıwmatları tiykarında tayarlanǵan.

Keste maǵlıwmatlarınan usıdan ayqın boladı, y a lp i, ishki ónimdiń

qosımsha ósiw páti aldınǵı jıllarǵa qaraǵanda kemrek bo'Isada,

joqarı dárejede bo'lcao. Ayuiqsa, 2009 -jılda jáhán finanslıq-ekonomikalıq

daǵdarısınıń unamsız cqibatlari tásirinde MDH mámleketleri boyınsha

ekonomikalıq ósiw emes, bálki kerisinshe, ortasha 6, 7 procent kólemindegi

ekonomikalıq tómenlew gúzetilgenin itibarda tutilsa, ekonomikamızdıń

bunday sharayattaǵı artıwınıń qanshelli áhmiyetli ekenin túsiniw

múmkin. Usı waqıtta, keyingi jıllar dawamında jalpı ishki ónimdiń

tolıq bahalardaǵı ósiwi turaqlı túrde ósip kelip atır (1-

súwret).

37

110

108

106

104

102

■

I| I

■ ■ ■ ■ ■ ■

l-su'wret. 0 'zbekistonda jalpı ishki ónimdiń jıllar dawamında

ósiw dinamikası, protsentte.

Derek: Ekonomika ministrligi ma'Iumotlari tiykarında tayarlanǵan.

Sonı bólek atap ótiw kerek, ótken jılı júzege kelgen

quramalı ıqlım sharayatına qaramay, mámleketimizde dáslepki bar 7, 3 million

tonnadan artıq dán, sol atap aytqanda, 6 million 600 mıń tonna biyday

jetiwtirildi, 3, 4 million tonna paxta shiyki zatı tayarlandi. Kishi

biznes hám jeke isbilermenlik iskerliginiń keńeyiwi ekonomikanıń

basqa tarawdıń hám tarmaqları islep shıǵarıw kólemindegi úlesiniń

asıwı arqalı da kórinetuǵın boldı. Atap aytqanda, usı tarawdıń sanaat

ónimleri óndiristegi úlesi 2008-jıldaǵı 13, 9 procentten 2009 -

jılda 16, 9 procentke, awıl xojalıǵında tiyisli túrde 97, 8 procentten 97, 9

procentke, tiykarǵı kapitalǵa investitsiyalar kóleminde - 23, 1 procentten 23, 7

procentke, pullıq xızmet kórsetiw kóleminde - 48, 5 procentten 48, 7 procentke,

kirip kóleminde - 12, 4 procentten 14, 6 procentke shekem asdı (2-keste).

Ózbekstanda kishi biznestiń ekonomika tiykarǵı tarmaqlarında

islep shıǵarılǵan ónim (jumıs, xızmet) lar kólemindegi úlesi, protsentte

________ ___ ___________________ __________________________

2-keste

Kórsetkishler

2009 -y

2010 -y

2013-y

Sanaat

16, 9

19, 6

24, 8

Awıl xojalıǵı

97, 9

97, 9

98, 1

Qurılıs

41, 6

52, 3

71, 9

Sawda

46, 5

50, 5

Pullıq xızmet

48, 7

47, 7

46, 3

Kirip

14, 6

13, 6

18, 0

Import

42, 5

36, 6

40, 6

Derek: Ekonomika ministrligi ma'Iumotlari tiykarında tayarlanǵan.

38

Kárxanalaming iskerligi milliy ekonomika hám onıń tarmaqlarına

tuwrınan tuwrı tásir kórsetedi. Kárxanalar qanshellilik jaqsı,

nátiyjeli hám rentabelli islese, pútkil ekonomikanıń, atap aytqanda, ulaming

o 'zlarining da kórsetkishleri joqarı boladı. Bazar ekonomikası

kárxanalar iskerligin erkinlestiredi, ulaming ǵárezsizligin mustah-

kamlaydi hám de islep shıǵarıwdı tashkil etiw hám rentabellikning

joqarı kórsetkishlerine erisiwge keń múmkinshilikler jaratadı, dep

esaplanadı. Bálki rasında da sonday bolıp tabıladı. Biraq kárxana, ásirese,

mámleketke tiyisli bolǵan kárxana qanday islewi, onıń jámiyetke

keltimvchi paydası, rentabellik dárejesi, xızmetkerlaming bandligi qanday

bolıwı tek kárxanalamigina emes, mámlekettiń da kóz aldında

bolıwı zamr.

Tap sonıń ushın da mámleket kárxanalarǵa úlken múmkinshilikler

jaratıp beriw menen birge ulami belgilengen tártipte qadaǵalaw etip da

baradı. Mámleket kárxanalar «taqdiriga», ulaming islep shıǵarıw iskerligi

juwmaqlawshı nátiyjelerine bıyparq qaray tura almaydı. Bankrotqa dus kelgen

kárxanalar, zálel keltiretuǵın islep shıǵarıw, ekonomikalıq qorenishlik □

bulaming barlıǵı kárxana jámááti ushın da, mámleket ushın da salmaqli

júk esaplanadı.

Kópshilik ádebiyatlarda kárxananıń maqseti tuwrısında sóz

júrgizilgende, bul máselege bir tárepleme qarawlardı gúzetemiz. Yaǵnıy

kárxananıń maqseti óz iskerliginen payda (dáramat ) alıw dep

aytnadı. Mısalı : A. A. Sergeev - «Kárxana - payda alıw maqsetinde

ónim islep shıǵarıw, jumıs orınlaw hám xızmet qılıw ushın júzege keliw

etilgen ǵárezsiz iskerlik jurgiziwshi subyekt,- dep tariyplaydi hám formaları

kópligine qaramay kárxanalar payda alıw maqseti arqalı bir qıylı tús

aladı,- dep aytıp otedi. Tiykarınan kárxana óz ónimlerine bolǵan

talabın qanshellilik tolıq qandirsa, onıń natiyjeliligi sonsha joqarı

boMadi. Sol boyınsha Amerika avtomobil qurılısın hám de «Ámeliyat

filosofiyası»ni jaratqan «fordizm» teoriyası tiykarlawshisi Genri Ford

aytqanların keltiriw orınlı dep esaplaymiz. G. Ford óziniń ilaj­

kárlik iskerligin jámiyetke xızmet qılıwda, dep tushungan hám «Tek

payda alıw ushın etiletuǵın jumıs - eń joqarı dárejedegi qawip-xaterli

iskerlik bolıp tabıladı.

Kárxananıń maqseti payda alıw yamasa alıpsatarlıq emes,

kerisinshe tutınıw ushın islep shıǵarıw bolıp tabıladı. Bardı da xalıq islep

shıǵarıwshı, oǵan xızmet etińmayotganligini sezib qalsa, onıń keleshegi

uzaqqa barmaydı dep aytıp ótken.

39

Belgili isbilermen «Bin» firması boshIig'i L. P. Bkn firmanıń

memorandumida, hámme jumısshı hám xizmetkerleri orınlawı shárt boMgan,

tómendegi tezisti jazdırib, oǵan ámel qılıwdı qattı qadaǵalaw etken:

«Qarıydar - biziń názerimiz: Biz qarıydarǵa baylanıslımız,

qarıydar bizge emes. Hesh kim, hesh qashan óz qarıydarsı menen

tartısıp, hesh zat yutmagan. Qarıydar - bul bizge o 'z talabın

keltiretuǵınlar. Bizni jumısımız olardıń talabın ózimiz ushın hám de olar

ushın da payda keltiriw arqalı qandırıwdan ibarat.

Biziń pikirimizcha, kárxananıń tiykarǵı maqseti eki yo'naIishdan

ibarat ekenligin atap ótiw zárúr. Birinshisi payda yamasa dáramat alıw

ushın jumıs alıp barıw bolsa, ekinshisi talaptı (mútajlikti) qandırıwǵa

baǵdarlanǵan bolıwı kerek. Sebebi bul maqsetlami hár birine erisiw

ekinshisisiz ámelge aspaydı.

Kárxananıń maqseti:

X - dárejedegi payda yamasa dáramat alıw ;

Ol - dárejedegi talap yamasa mútajlikti qandırıw.

Bul maqsetlerge erisiw kárxanadan bir qatar basqa

maqsetlami ámelge asırıwın talap etedi. Olar qatarına texnikalıq,

social hám ekologiyalıq maqsetlami kirgiziw múmkin. Talap hám standartqa

juwap beretuǵın ónim jaratıw hám de islep shıǵarıw hám texnikalıq

rawajlanıw programmaların ámelge asırıw ushın texnikalıq maqsetler

qóyıladı. Olarǵa eń aw alo tavar yamasa ónimdi jaratıw hám

tayarlaw, olardıń sapa kórsetkishlerin standartqa maslaw, islep

shıǵarıw potensiyasini saqlaw hám rawajlandırıwlar kiredi.

Ekonomikanıń real sektorı -

ekonomikanıń tikkeley materiallıq

naǵıymetler islep shıǵarıw hám xızmetler kórsetiw menen bogMiq tarawı

boMib, ol o 'z ishine sanaat, awıl xojalıǵı, qurılıs, transport, baylanıs

tarmaqların aladı.

Islep shıǵarıwdı modernizaciyalaw -

islep shıǵarıwdı

zamanagóy texnologiyalar menen úskenelew, onı ruwxıy tárepten

jańalaw, strukturalıq tárepten texnikalıq hám texnologiyalıq qayta dúziw sıyaqlı ilaj -

ilajlardı o 'z ishine alıwshı process. Islep shıǵarıwdı moder-

nizatsiyalashning tiykarǵı jónelis hám quralları boMib tómendegiler

esaplanadı : kárxanalardan gónergen ásbap -úskenelami shıǵarıw ; islep

shıǵarıwdı zamanagóy texnika hám texnologiyalar menen úskenelew;

jergilikli resurslar tiykarında islep shıǵarıwǵa innovciyalıq texnolo-

giyalami ámeldegi etiw; islep shıǵarılıp atırǵan ónim assortimentin

keńeytiw; islep shıǵarıw ǵárejetlerin tómenletiw hám resursların

40

tejew; sapanı basqarıw hám sertifikatlaw sistemasın ámeldegi etiw; chiqitsiz

hám ekologiyalıq taza texnologiyalami engiziw hám basqalar.

Soǵan kóre, jáhán finanslıq-ekonomikalıq daǵdarısı sharayatında

ekonomikanıń real sektorı kárxanaların qollap -quwatlash aktual

áhmiyet kásip etip, respublikamızda bul process bir qatar tiykarǵı

jónelisler boyınsha ámelge asırıldı (2-súwret).

2-súwret. Ekonomika real sektorı kárxanaların qollap

quwatlashning tiykarǵı baǵdarları.

Ásirese, real sektor kárxanaların qo'lIab-quwatlawda islep

shıǵarıwdı modemizatsiya qılıw, kooperatsiya baylanısların keńeytiw,

bekkem sheriklikti jolǵa qoyıw, mámleketimizde islep

shıǵarılǵan ónimlerge ishki talaptı xoshametlew máseleleri

bólek orın tutdi.

Jumısshı -xızmetkerler, ulaming shańaraǵı hám jámiyet principlerıden kelip

shıǵıp, kárxananıń aldına social maqsetler qóyıladı.

Tábiyaat hám jámiyet qáwipsizligin támiyinlew hár qıylı kórinistegi

báleler (órt, suw tasqını, jer qıymıldaw hám t.b. ) aldın alıw ushın

tiyisli ekologiyalıq maqsetler ámelge asıriladı.

Kárxana joqarıda keltirilgen maqsetlerge erisiw ushın bir qatar

wazıypalami orınlawı kerek. Bular qatarında tómendegi túpkiliklilerin kórsetip

ótemiz. Basqamv wazıypası, texnikalıq-texnologiyalıq, islep shıǵarıw, ilimiy

izertlewler, xojalıq baylanıslar, mámleket menen munasábetler, informatsion

támiynat, materiallıq-texnikalıq támiynat, jumısshı kúshi támiynatı, social,

ekologiyalıq hám taǵı basqalar.

41

Bul

wazıypalami

ayırım -

larining mazmunı, sheshimleri

bul

sabaqlıqtıń

keyingi

baplarında yoritiladi, ayırım -

lariga juwaptı tiyisli pánler

úyrenedi hám basqa ádebiyat -

lardan tabıw múmkin.

Kárxana iskerliginde ish­

erin shıǵarıw, tákirar islep

shıǵarıw hám mámile jara-

yonlari júz beredi. Islep

shıǵarıw sheńberi islep shıǵarıwǵa tayarlıq kóriw hám ónim

islep shıǵıwdan ibarat. Tákirar islep shıǵarıw bolsa jumısshı kúshin jalb

etiw hám olardıń mamanlıǵın asırıw, islep shıǵarıw quralların

jańalaw hám keńeytiw processlerin óz ishine aladı. Mámile

sheńberinde kárxana ushın zárúr bolǵan islep shıǵarıw quralları satıp alınǵan zat

etiledi hám tayın ónim (jumıs, xızmet) lar satıladı.

Kárxana iskerligine ishki hám sırtqı m uhitlar ta 'sir kórsetedi.

Ishki m uhit bul adamlar, islep shıǵarıw quralları, informaciya hám pul

aqshası olardıń birgegi háreketi nátiyjesinde tayın ónim (jumıs,

xızmet) islep shiǵarıladı. Kárxana tayın ónim (jumıs, xızmet) lami

satıwda, materiallıq, finanslıq hám miynet resurslarini jalb etıwde hám

taǵı basqalarda sırtqı ortalıq menen baylanısda boMadi hám oǵan tásir kórsetedi.

Sırtqı m uhit - bul tayın ónim (jumıs, xızmet) lar qarıydarları,

islep shıǵarıw quralların jetkezip beretuǵınlar, bankler hám basqa

finanslıq shólkemler, mámleket shólkemleri hám kárxana átirapında jasawshı

jumısshı kúshi.

Kárxanada materiallıq faktorlar birikib, miynet procesi júz beredi,

jámiettiiń talap zárúriyatın qandırıwǵa qaratılǵan materiallıq ónim

(jumıs, xızmet) lar islep shiǵarıladı.

Social miynet bólistiriwi sistemasında kárxana óz o 'miga iye bolıp,

belgili tarawǵa qánigelesken boMadi. Ol jaǵdayda arnawlı bir texnika -

texnologiya jıynanadı hám soǵan muwapıq jumıs kúshi iskerlik júrgizedi

(maMum kásiplik ilmiy tájriybe hám uqıpǵa iye boMgan kisiler miynet

etedi).

Kárxanalar qánigeliklashuviga qaray sanaat, transport, qurılıs, baylanıs,

awıl xojalıǵı, sawda, xojalıq xızmet hám basqalarǵa boMinadi.

Mámleketimizdi rawajlandırıw, jańalaw hám

modernizaciya qılıw boyınsha tańlaǵan

strategiyamizni hám krizisqa qarsı qabıl

etken programmasımizni ámelge asırıw nati­

jasida jurtımız dúnyadaǵı sanaqlı mámleketlikler

qatarında ekonomikalıq hám social rawajlanıw -

dıń

turaqlı

pátlerin

támiyinlew,

xalqımızdıń

materiallıq

párawanlıǵın

kóteriwge eriskeni bárshemizge úlken

qanaatlanıwshılıq hám maqtanısh baǵıshlaydı, álbette.

I. K arim ań (m a'ruzadan)

42

Mámleketimiz milliy ekonomikasında sanaat kárxanaları jetekshi

o 'rinlardan birin iyeleydi. Jalpı ishki ónimdiń 20 -25 procenti áyne

sanaat tarmaǵında jaratıladı.

«Erisilgen bunday sheklerimizler - turaqlı rawajlanıp baratırǵan

ekonomikaǵa tiykarlanǵan, ashıq demokratiyalıq huqıqıy mámleket qurıw,

insan, onıń mápleri, huqıq hám erkinlikleri sózde emes, ámelde joqarı

qádiriyatlar dárejesine kóterilgen, jáhán kóleminde abıray -itibar

qazanǵan jámiyet júzege keliw etiw boyınsha biz óz aldımızǵa qoyǵan

joqarı maqsetke qaratılǵan uzaq hám quramalı joldıń bir bólegi,

tek»14.

Sanaat kárxanaları xalıq xojalıǵınıń barlıq tarmaqların aldıńǵı,

zamanagóy texnika menen qurallantıradı. Awıl xojalıǵı, qurılıs,

transport, baylanıs hám basqa sohalaming texnikalıq-ekonomikalıq dárejesi áyne

sanaattıń rawajlanıw dárejesine baylanıslı. Sanaat tarmaǵınıń jáne de

rawajlanıwı mámleket ekonomikasınıń kusheytiwinde zárúrli faktor

esaplanadı.

Sanaat kárxanaları islep shıǵarıw quralları menen bir qatarda xalıq

tutınıwı buyımların da islep shıǵaradı hám xalıq turmıs

dárejesiniń asıwına xızmet etedi.

Sanaat ónimi islep shıǵarıw kólemleri sol jıllarda turaqlı

joqarı pátda o 'sdi. Jáhán finanslıq-ekonomikalıq daǵdarısı tásirine

qaramastan tarmaqta ósiw páti 2010 -yiIda 8, 3 protsentti tashkil etdi

(3-súwret).

Sanaat, atap aytqanda, salmaqli industriya xalıq xojalıǵında tákirar islep

shıǵarıwdıń hasası esaplanadı. Ol beto'xtov ózi hám xalıq xojalıǵınıń

basqa tarmaqları ushın islep shıǵarıw quralların tákirar islep

shıǵaradı. Salmaqli industriya sanaatınıń barlıq tarmaqların, awıl

xojalıǵın, baylanıstı, qurılıstı, sawdanı aldıńǵı texnikaler menen

qurallantıradı. Sanaattıń barlıq xalıq xocjaligi tarmaqların texnikalıq

úskenelewi social miynet ónimliligin asırıwǵa hám islep shıǵarıw

masshtabın keńeytiwge xızmet etedi.

Sanaat awıl xojalıǵı islep shıǵarıwın qayta qurıwdıń hasası

esaplanadı. Ol awıl xojalıǵın jańa texnika quralları menen

támiyinlew arqalı tarawdaǵı miynetti sanaatlastırılgan (industriya -

lashtirilgan) kóriniske alıp keledi.

141. A. Karimov. 0 'zbekiston Respublikası Prezidenti Islam Karimovning Ózbekstan Respublikası

Joqarı Jıynalısı Nızamshılıq palatası hám Senatining Qosm a májilisindegi «Mámleketimizde demokratiyalıq

reformalami jáne de tereńlestiriw hám puqaralıq jámiyetin rawajlandırıw konsepsiyasi» lekciyası // Xalıq