2-tema: puqaraliq jámiyeti ideyalari evolyusiyasi

MİRZO ULUG`BEK (1394-1449). Ullı astronom, ma`mleketlik g`ayratker, ilim-pa`n ha`m ma`deniyat g`amxorshısı, o`z da`wirinde Samarqandta observatoriya qurdırıp, astronomiyalıq mektep jaratqan alım. İlimiy miyrasının` shın`ı - «Ziji ja`didi Kuraganiy» shıqarması bolıp, «Bir da`reje sinustı anıqlaw haqqında risala», «Tórt ulus tariyxı» shıg`armaları da onın` qa`lemine tiyisli.
ALİShER NAWAYI (1441-1501). O`z da`wirinin` iri klassikalıq wa`killerden biri Alisher Nawayı bolıp esaplanadı. Ol teoretik ha`m a`meliyatshı sıpatında ma`mleket siyasatının` a`dalatlı tiykarları ha`m onın` ma`na`wiy o`lshemlerin rawajlandırıwg`a u`lken u`les qosadı. Onın` iskerliginde ha`m shıg`armalarında a`dalatsızlıq ha`m zulımlıq ma`mleketti qıyrawg`a, ja`iyetti nadanlıqqa alıp keliwi haqqında ko`z-qaraslar o`z sa`wlesin tabadı: «...ma`mleket isi menen shug`ıllań`an a`meldarlıq da`wirlerimde ko`n`il mu`lkin tu`rli adamlardın` topılısı bılg`aladı. Geyde a`mirlik ornında otırdım ha`m hu`kimet ma`kemesinde xalıqtın` arzı-halın soradım ha`m geyde patsha janında wa`zirlik qıldım ha`m mag`an u`mittar na`zer menen qarap turg`an elge mu`riwbet ko`rsettim» deydi.
Ol o`zbek tili ha`m klasssikalıq a`debiyatının` tiykarın salıwshı, oyshıl, ma`mleketlik g`ayratker. O`zinin` «Hamsa»sı menen a`lemge boy ko`rsetken ullı so`z ustası. «Ba`dayi ul-bidaya», «Na`vadir ul-nihaya», «Zubda`t ut-ta`varix», «Char kitab», «Ma`jalis un-na`fais», «Mahbub ul-qulub» usag`an shıg`armalardı da bizge miyras etip qaldırg`an.
Ol a`dalat tuwralı ko`z-qaraslarında insan ruwxiyatı menen baylanıslı ja`miyetlik illetlerdin` ma`nisin izleydi. Ja`miyette jawızlıqtın` kelip shıg`ıw sebeplerin tallaydı. A`dalatlı ja`miyetke erisiwde tek g`ana patshanın` a`dilligi emes, ba`lki puqaralar ortasındag`ı mu`na`siybetlerdin` a`dalatlı, ruwxıy sag`lam bolıwı lazımlıg`ına itibardı qaratadı: «A`lemde bar bolg`an ha`r qıylı adam menen ko`ristim; u`lken-kishinin` minez-qulqın u`yrendim; jaqsı-jamannın` qa`siyetlerin ta`jiriybeden o`tkerdim; jaqsılıq ha`m jamanlıqlardın` sherbetin iship, za`ha`rin tatıp ko`rdim. Baxıyıl ha`m pastkeshlerdin` ko`n`il qaldırıwların, sahawatlı kisilerdin` jubatıwların ko`n`lim da`rhal sezetug`ın bolıp qaldı»deydi. Sol waqıttın` o`zinde, ol insan ruwxiyatı menen baylanıslı illetlerge mınaday pikir bildiredi: «Jaqsılıqqa sıylıq-qopallıq; a`dep penen isleńen xosh-kewillilikke gerdeyiw, ta`kabbirlikten basqasha mu`na`siybet ko`rmeysiz. Birewge bir xızmet qılsan`, onnan on soqqı jewge tayar turıw kerek; kimgedur bir hu`rmet ko`rsetsen`, mın` qopallıq ha`m ko`n`il qaldırıwshılıqqa tayar bolıp turıwın` lazım».
Solay etip, ol «Ma`hbub ul-qulub» shıg`armasında ha`r tu`rli adamlardın` minez-qulqı ha`m awhalı, jaqsı a`dettin` qa`siyeti ha`m jaman a`dettin` kesapatı haqqındag`ı ko`z-qarasları tiykarında ja`miyet, ja`miyetlik mu`na`siybetlerdin` bir pu`tin teoriyalıq dizimin, puqara-ja`miyet-ma`mleket ortasındag`ı a`dep-ikramlıq minnetlerdi ulıwmalastırıwg`a erisedi.