|
ZAHİRİDDİN BABUR (1483-1530). Shıg`ıs ma`deniyatı, a`debiyatı ha`m poeziyasında o`zine ta`n orın iyelegen jazıwshı, shayır, alım, iri ma`mleketlik g`ayratker ha`m a`skerbasshı. Onın` du`n`ya xalıqlarına belgili bolg`an ku`ta` qunlı shıg`arması «Baburnama» dan basqa «Mubayyin», «Xatti Baburiy», «Urıs isi» usag`an shıg`armaları ha`m go`zzal poeziyası ken`nen ma`mlim. A. Nawayı zamanlaslarının` ilimiy miyrasın qunt penen u`yreńen, o`zi de sol bag`darda u`lken miyras qaldırg`an do`retiwshiler Za`hiriddin Muhammad Babur, Hu`sa`yin Vaiz Kashifiy ha`m Ja`laliddin Da`vaniylar bolıp esaplanadı. Olar ma`mlekettanıw, ma`deniyattanıw, a`debiyat, ta`lim-ta`rbiya, proza ha`m poeziya salalarında do`retiwshilik qılg`an iri alımlar. Ma`mleket basqarıwı ha`m onın` siyasatı menen baylanıslı bolg`an ja`miyetlik a`dep-ikramlılıq ma`seleler Baburdın` «Baburnama» , Kashifiydin` «A`hlaqi Muhsiniy» Da`vaniydin` «A`hlaqi Ja`laliy» shıg`armalarında ha`r ta`repleme bayan etilgen.
Olarda ja`miyetti basqarıw tiykarları, ja`miyetlik qatlamlardın` o`z-ara mu`na`siybetleri, a`dalatlı ha`m a`dalatsız patsha pazıyletleri, puqaralarg`a a`dil mu`na`miybet, a`dep-ikramlılıq, ta`lim-ta`rbiya ma`seleleri talqılań`an. Sloay etip, ma`mleketti basqarıwg`a tiyisli ja`miyetlik ko`z-qaraslar o`z na`wbetinde o`tmish ma`mleketshilik ma`deniy miyrasımız benen tıg`ız baylanıslı bolg`an qa`driyatlarımızdı tag`ı da bayıtıwg`a xızmet etken.
Joqarıda atap ko`rsetkenimizdey, XIV-XV a`sirlerdegi ja`miyetlik ha`m ma`deniy alg`a ilgerilew o`z ma`nis-mazmunı menen IX-XII a`sirlerdegi Orta Aziyadag`ı Oyanıw da`wirinin` u`zliksiz dawamı edi. Juwmaq sonnan ibarat, bunday ma`deniy miyraslardın` u`yleslikke umtılıwında, onın` da`wirlik uyg`ınlasıwında xalıqlar turmısında rawajlanıw ha`m de alg`a ilgerilewge negiz bolg`an teoriyalıq ha`m ta`liymatlardın` rawajlanıw basqıshların ko`remiz. Biraq, O`zbekstan xalıqlarının` ma`mleketshilik tariyxı o`z rawajlanıwında bir qıylı rawajlań`an emes.
XVI-XIX a`sirler orta Aziya turmısında quramalı ha`m keskin burılıs da`wiri boldı. Onın` quramalılıg`ı ba`rinen burın, Amir Temur saltanatının` bo`linip ketiwi ha`m de miyrasxorlar ortasındag`ı kelispewshilik penen baylanıslı. Turaqlı qarsılasıwlar maydanına aylanıp qalg`an Mava`raunna`hr Sha`baniyxan la`shkerleri ta`repinen basıp alındı. Jurtta iyesizlik, basshısızlıq ha`kimshilik etti. Mine usınday jag`dayda haqıyqıy ilim ornın diniy aqıydapa`restlik ko`z-qarasları iyeleydi. Na`tiyjede, anıq ha`m ta`biyattanıw pa`nleri quwg`ıń`a ushıraydı, a`sirese matematika ha`m astronomiya keyinde qaldı. Bunın` aqıbetinde ilim-pa`nnin` rawajlanıw da`rejesi keskin pa`seyip ketti. Usının` menen bir waqıtta, bul da`wir ozıq oyshıllarının` aldın`g`ı qatar ideyalarının` o`z-ara jedel ta`sirinin` ha`lsirewi menen xarakterlenedi. Din tikkeley ma`mleket siyasatının` tiykarına, ha`kimiyat onın` basshılarının` ma`plerin nıqaplawshı ideologiyag`a aylanadı. Na`tiyjede, ja`miyette diniy qısım ku`sheyedi. Ha`r qanday do`retiwshilik, erkin pikir quwdalawg`a alınadı. Sog`an qaramastan, Orta Aziyada ja`miyetlik pikir, filosofiya, a`debiyat, tariyx, muzıka pa`nleri, arxitektura, su`wretlew iskusstvosı rawajlanadı, bir qatar ma`drese ha`m meshitler qurıldı. Atap aytqanda, İbn Muha`mma`d Yusuf A`l-Qara`bag`ıy, Muha`mma`d Sha`rif, Ma`shra`b ha`m Swfi Allaer, Nadira, Uva`ysiy, Dilshad, Kamil Xara`zmiy, A`vaz Wtar, Bedil, Fuzuliy, A`hma`d Danish, Muqimiy, Aga`hiy, Furqa`t, Mulla Alim Ma`hdum Haji do`retiwshiliginde aldın`g`ı qatar ja`miyetlik ideyalar jaratıldı.
İtibarlı ta`repi sonda, bul da`wir do`retiwshileri qaysı salada do`retwshilik qılmasın, shaxs ha`m ziyalılıqqa ta`n qu`dirette olardın` tiykarg`ı dıqqatı xalıq ha`m onın` turmıs da`rtleri menen tikkeley baylanıslı bolg`anlıg`ına isenim payda etemiz. Mulla Alim Ma`hdum Haji «Tarixi Turkistan» atlı miynetinde bılay deydi: «Turkstan xanları waqtındag`ı musulmanlar og`ada da`rejede a`lem awhalınan xabarsız boldı. Zalım ha`kimlerge ıras ha`m tuwrı so`zdi aytatug`ınlar qalmay, zalımlar ushın bes-on tilla esabına erteden keshke shekem xoshamet so`zler aytıp, olar qanday so`z aytsa, maqul deytug`ınlar bolg`an edi. İlim menen bilimlendiriwde bolsa, Turkstanda o`tken İbn Sina, Farabiy, Ulug`bek, A`liy Qushchi ornına otırg`an alım, zamannın` filosofı degenlerimiz izzet penen na`pis ha`m eki ju`zlilikke berilip, ja`hil ba`lesine giriptar bolg`an edi. Ha`kim ha`m ullılarımız puqaralardan jıynalg`anlardı o`z ornına ha`m tiyisli jerine jumsamay, o`z qa`lewleri ha`m ma`plerine qa`rejet eter ha`m sarplar edi. Hu`kimet isinde hesh qanday turaqlı qag`ıyda ha`m nızam joq edi. Puqaralar olardın` o`z malınday esaplanar edi.» Bar bolg`an derekler milliy ma`mleketshiligimizdi kriziske tartqan siyasiy gu`resler ha`m o`z-ara qarsılasıwlar sebeplerin u`yreniw, onnan juwmaq shıg`arıw mu`mkinshiligin beredi.
Belgili bolg`anınday, Mava`rawnna`xrdın` ma`mleketshilik tariyxı ha`m onın` rwajlanıwın islam filosofiyasınan bo`lek halda ko`re almaymız. Ata-babalarımız du`n`yalıq ha`m diniy ilimlerdi tikkeley uyg`ın ta`rizde alıp barg`an. Ol meyli diniy, meyli du`n`yalıq bag`darda bolmasın, onın` tiykarında insan-ja`miyet-ma`mleket mashqalası jatqan. Tek bir ta`repleme diniy ideologiyag`a negizleńen mu`na`sebet, son`ınan koloniallıq siyasat a`dalatlı ja`miyet qurıwg`a qaratılg`an aldın`g`ı qatar, milliy ma`deniy miyrastı qadag`alawshılıq astına aladı. Na`tiyjede, pa`n ha`m ta`liymat o`z negizinen ayrılg`an aqıydalar ha`m abstrakt ideyalar ta`sirine tu`sip qaladı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
