|
Amir Temur ha`m temuriylar da`wiri milliy ma`mleketshilik tuwralı ko`z qaraslarında demokratiyalıq printsipler. XIII-XIV a`sirlerde Orta Aziyanın` mońollar ta`repinen basıp alınıwı ekonomikalıq ha`m ma`na`wiy turmısqa u`lken unamsız ta`sir ko`rsetedi. Ma`mlekette zulımshılıq ha`m zorlıq-zombılıq ku`sheyedi, miynetkesh xalıq qattı eziledi. Ku`ta` ko`p ma`deniy baylıqlar, ilim orayları, medrese ha`m kitapxanalar joq etiledi, iskusstvo ha`m ilim-pa`n wa`killeri, alımlar, shayır ha`m jazıwshılar, astronomlar, arxitektorlar o`ltiriledi, Aman qalg`anları Soltu`slik Hindistan, Batıs Eran ha`m Xurasan wa`layatlarına qashıp jan saqlap qaladı. Da`l mine usınday quramalı da`wirde Amir Temurdın` (1370 jıl) siyasat saxnasına keliwi ha`m de g`a`rezsiz ma`mleket payda etiwi Orta Aziya xalıqlarının` mońol eziwshiliginen, ishki o`z-ara kelispewshiliklerden qutılıwına alıp keldi. Ma`mlekette ornatılg`an turaqlılıq oraylıq ma`mlekettin` tez arada bekkemleniwine, siyasiy ku`shlerdin` bo`lshekleńenligin saplastırıwg`a, usının` menen bir waqıtta tu`rli reformalardı a`melge asırıwg`a, ilim-pa`n ha`m ma`deniyatttın` rawajlanıwına tu`rtki boldı.
Bul da`wirde milliy ma`mleketshilik haqqındag`ı ko`z-qaraslardın` rawajlanıwında Amir Temurdın` xızmetleri ullı boldı. Onın` tu`ziklerinde ma`mleket dizimi, onı basqarıw usılları hm quralları, ondag`ı tu`rli lawazım-wazıypalardın` da`rejesi, xalıqtın` tu`rli qatlamların taypalarg`a bo`lip qaraw, a`skeriy la`shkerlerdi sho`lkemlestiriw, urıs alıp barıw sheberlikleri, ma`mleketlik xızmetkerlerdi xoshametlewdi sho`lkemlestiriw, ma`mleketti abadanlastırıw ilajları milliy ma`mleketshiliktin` joqarı ma`deniy ha`m huqıqıy da`rejede qa`liplestiriwge erisilgenliginin` gu`wası boladı. Bunday siyasattın` tiykar-ma`nisi a`dalatlı ma`mleket, insapa`rwar ja`miyet negizlerin ornatıwg`a qaratıladı.
Amir Temur ma`mleketti basqarıwdın` demokratiyalıq tiykarların jaratıwda ma`mleket islerin ba`rhama ken`es, oylasıq, ma`sla`ha`t, qırag`ılıq, o`z-ara pikirlesiw, itiyatkerlik penen a`melge asırıwg`a qaratadı. Ha`kimiyat islerin Ken`es tiykarında alıp barıw-haslında xızmetkerlerdin` razılıg`ı ha`m qa`lewi degeni. Bunnan ko`remiz, bul taqılette qatnas tikkeley ma`mleket basqarıwı bo`listiriliwinin` da`slepki ko`rinisleri tuwralı ko`z-qaraslardın` rawajlanıwına tiykar jartqan.
Sahibqiran ha`r bir iste siyasattı a`dalat penen a`melge asırıwg`a ha`m bunda tu`rli usıllar negizinde onın` izbe-izligin ta`miyinlewge erisedi. Yag`nıy, a`dalatqa qaratılg`an maqsetlerdi a`dalatlı usıllar menen uyg`ınlastırıw tiykarında ma`mleket basqarıwının` teoriyalıq ta`liymatların a`meliy jaqtan sonday etip bayıtadı, na`tiyjede saltanatta a`dalattı ta`miyinlewshi siyasat jolları ju`zege keledi. Ma`selen, ol ma`mleket basqarıwı xızmetkerlerinin` qanday sıpatqa iye bolıwı kerekligi g`ana emes, al sonday sıpattag`ılardın` qanday etip ma`mleket basqarıwına keliwin ta`miyinlewdin` bag`darların islep shıg`adı. Bul tuwralı ol bılay deydi: «Eger ha`r na`rseni ha`m ha`r kimdi o`z ma`rtebesinde saqlay almasan`, saltanatqa bunnan ko`p ma`lel ha`m zıyan jeter. Demek, ha`r kimnin` qa`dir-qımbatın, tutqan ornın ha`m ha`r na`senin` o`lshewin belgilep alıwın` ha`m sog`an ılayıq is ju`rgiziwin` kerek»dep, ol ma`mleket xızmetinde ku`shli mu`mkinshiliklerge iye shaxslardın` qatnasıwın a`meliy qollanıw ta`rtibine aylantıradı. Ma`selen, «Kimnin` aqılı ha`m ma`rtligin sınaw ta`rezisinde tartıp ko`rip, basqalardikinen artıg`ıraqlıg`ın bilsem, onı ta`rbiyama alıp, a`mirlik da`rejesine ko`terer edim. Son`ınan xızmetkerlerine ılayıq ma`rtebesin asırıp barar edim» deydi.
Amir Temurdın` xızmetlerinin` en` tiykarg`ısı ha`m en` ullısı- bul onın` ma`mleketlik g`ayratker sıpatında a`dalat ideyalarına tiykarlań`an milliy ma`mleketshilik ta`liymatlarının` huqıqıy negizlerin jaratqanlıg`ı ha`m de onı turmısqa eńizgenliginde bolıp esaplanadı. Solay etip, ol o`z siyasiy iskerligin bılay su`wretleydi: «Ha`r ma`mlekettin` jaqsı kisilerine men de jaqsılıq qıldım, na`psi jamanlar, buzıqlar ha`m a`depsiz adamlardı ma`mleketimnen quwıp shıg`ardım. Pa`s ha`m on`bag`an adamlarg`a o`zlerine ılayıq jumıslar tapsırdım ha`m de ha`ddilerinen asıwına jol qoymadım. Ullılardı ha`m itibarlı kisilerdi hwrmetlep, ma`rtebelerin asırdım. Ha`r ma`mlekette a`dalat esigin ashtım, zulımlıq jolının tostım».
Do'stlaringiz bilan baham: |
