2. O‘tilayotgan fanning asosiy nazariy materiali 1-mavzu: “Tilshunoslik va tabiiy fanlar” fanining o’rganish obyekti, maqsadi va vazifalari


  18-mavzu: Tilshunoslikning matematika bilan munosabati. Tilni o’rganishda



Download 1,14 Mb.
Pdf ko'rish
bet40/54
Sana23.06.2022
Hajmi1,14 Mb.
#697390
1   ...   36   37   38   39   40   41   42   43   ...   54
Bog'liq
TILSHUNOSLIK VA TABIIY FANLAR

 


91 
18-mavzu: Tilshunoslikning matematika bilan munosabati. Tilni o’rganishda 
statistik metodlardan foydalanish 
Reja: 
1.Tilshunoslikning matematika bilan munosabati.
2.Tilni o’rganishda statistik metodlardan foydalanish. 
Tayanch tushunchalar:Tilshunoslik, matematika, matematik mantiq , 
algoritm nazariyasi, matematik tavsif, matematik lingvistika , kompyuter 
lingvistikasi, bevosita ishtirokchilarga ajratish metodi, transformasion 
grammatika, formal grammatika generativ lingvistika.  
Har qanday fan matematika bilan chambarchas bog’liq bo’lgandagina yuksak 
natijalarga erisha oladi. Tilshunoslik ham bundan mustasno emas. Shuning uchun 
XX asr o’rtalariga kelib tilshunoslikda bir qator lingvistik tushunchalarni 
aniqlashtirishga bo’lgan ehtiyojni qondirish uchun matematik lingvistika nomi 
bilan yuritiluvchi alohida yo’nalish maydonga keldi. 
Muayyan matematik apparatlardan foydalaniladigan lingvistik tadqiqot usuli 
matematik lingvistika deb yuritiladi. 
Hozirgi kunda mazkur atama ostida ikki xil fan sohasi tushunilmoqda. 
Birinchisi matematikaning bo’limi bo’lgan matematik lingvistika. Uning tekshirish 
metodlari ko’p jihatdan matematik mantiq, ayniqsa, uning algoritm nazariyasi 
bo’limlari bilan ko’p jihatdan umumiylikka ega. 
Ikkinchisi lingvistika yo’nalishi bo’lgan matematik lingvistika. Matematik 
usullardan foydalangan holda olib boriladigan har qanday lingvistik tadqiqot 
metodi tilshunoslikda matematik lingvistika deb yuritiladi. 
Tilni matematik yo’l bilan tasniflash F.de Sossyurning til haqidagi 
ta’limotiga, tilga shu til egalarining nutqiy faoliyatida vazifa bajaruvchi mexanizm 
sifatida qarashiga asoslanadi. 
Nutqiy faoliyat natijasida «to’g’ri matn» deb yuritiluvchi nutqiy birliklar 
ketma-ketligi maydonga keladi. Bu nutqiy birliklar muayyan qonuniyatlarga 
bo’ysunadi va ularning ko’pchiligi matematik tavsifga beriladi. 
Gaplarni matematik tavsiflash usullarini ishlab chiqish va o’rganish 
matematik lingvistikaning asosiy vazifalaridan biridir. Bunday vazifa matematik 
lingvistikaning sintaktik strukturani tavsiflash usullari nazariyasi bo’limi 
zimmasiga tushadi. 
Gapning sintaktik strukturasini tavsiflash uchun ikki xil usuldan 
foydalaniladi: 
1) gap tarkibidan uning alohida sintaktik birlik sifatida amal qiladigan 
ishtirokchilarini ajratish; 
2) gap tarkibidagi so’zlarning tobelanish munosabatini tavsiflash. Masalan, 
O’quvchilar maktabimiz bog’ida har xil mevalarni o’stiradilar
jumlasi birinchi 
usulga ko’ra, avvalo, yaxlit holda muayyan ishora bilan belgilanadi va u tadrijiy 
ravishda ishtirokchilarga bo’linadi. 
Uni quyidagicha ko’rsatish mumkin: 


92 
maktabimiz bog’ida
har xil mevalarni 
(strelka bevosita ishtirokchilarni ko’rsatadi) 
Ikkinchi usul bilan yuqoridagi gap quyidagicha tavsifga ega bo’ladi: 
(Bunda strelka tobelikni ko’rsatuvchi simvol bo’lib xizmat qiladi). 
Mazkur usullar Amerika struktur tilshunosligida keng qo’llanildi va birinchisi 
«Bevosita ishtirokchilar grammatikasi», ikkinchisi esa «Tobelilik grammatikasi» 
nomi bilan yuritildi. Ularning hammasi transformasion grammatikaning turli 
ko’rinishlari sanaladi. 
Matematik lingvistikaning yana bir tarmog’i formal grammatika nazariyasidir. 
Bu grammatika ham mashhur Amerika tilshunosi, transformasion grammatika 
asoschisi Naum Xomskiy nomi bilan bog’liqdir. Formal grammatika alohida 
matnlarni emas, balki bir qancha to’g’ri matnlarni va qonuniyatlarni tavsiflash 
usullarini o’rganadi. Mazkur qonuniyatlar formal grammatikaning abstrakt 
simvollari orqali belgilanadi. Shu asosda «Tug’dirish grammatikasi» yoki 
«generativ lingvistika» maydonga keldi.
Bundan tashqari, tilshunoslikda invariantlik nazariyasi ham matematika 
ta’sirida vujudga kelgan. Matematikada invariant atamasi orqali o’zgaruvchan 
sonlar ostidagi o’zgarmas, barqaror miqdor tushunchasi anglashiladi.
Shuningdek, tilshunoslikda keng qo’llanilayotgan statistik metodlar ham 
matematika fanining ta’siri orqali maydonga kelgan. 
Mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar: 
1.
Matematik lingvistika fani nechanchi asrda shakllangan? 
2.
Lingvistikaning tarmoqlarini sanab bering? 
3.
Matematik lingvistika fanining asosiy maqsadi nima?Kompyuter 
lingvistikasi oldida turgan asosiy masalalar qaysilar? 
4.
Kompyuter lingvistikasi fanining asosiy maqsadi nima?
5.
Aksiomatik nazariya deb nimaga aytiladi? 
6.
Kompyuter lingvistikasi bo’yicha tadqiqot olib brogan olimlar? 
7.
Tarjimani modellashtirish metodlari va uni avtomatlashtirish yo’llarini 
ishlab chiqqan olim? 
8.
Kompyuter lingvistkasini qaysi fanlar bilan aloqador? 
9.
Lingvostatistika va almashtirish bilan shug’illangan olimlarni ayting?
О
О
Ўқувчилар мактаб боғида ҳар хил меваларни ўстирдилар



93 
Asosiy adabiyotlar: 
1.Nurmonov A., Yo’ldoshev B. Tilshunoslik va tabiiy fanlar. – Toshkent: 
Sharq, 2002.
2.Nurmonov A. O’zbek tilshunosligi tarixi. – Toshkent: O’zbekiston , 2002. 
Internet adreslari 
6.
www.ziyonet.uz
 
7.
www.ziyouz.com
 
8.
www.kutubxona.com
 
9.
www.turklib.uz
 
10.
 
www.literature.uz.  

Download 1,14 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   36   37   38   39   40   41   42   43   ...   54




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish