2. O‘tilayotgan fanning asosiy nazariy materiali 1-mavzu: “Tilshunoslik va tabiiy fanlar” fanining o’rganish obyekti, maqsadi va vazifalari

5-chizma. So‘z turkumlari lingvosferasi 
Yadro va periferial so‘z turkumlari orasidagi munosabatlar shakllari, 
bizningcha, quyidagicha: markazning chekka sohalarga uzluksiz ta’siri gapni 

---

90 
shakllantiruvchi asos komponentlar sifatida ism va fe’l periferial birliklarning 
mavjudiyatini ta’minlab beradi, periferial birliklar esa ism va fe’ldan o‘zlariga 
mos keluvchi spetsifik semantik komponent va hamda fonetik-akustik struktura 
oladi; buning evaziga ism-fe’l juftligiga nutqiy faoliyatda «yordamga keladi» va 
aksincha. Shu sababli yadro-periferiya aloqalarining bu turini so‘z turkumlariaro 
tarixiy-geneologik aloqalarni, diaxron plandagi ko‘chishni, grammatikalizatsiya va 
leksikalizatsiya hollarini ifodalaydi, deyish mumkin. 
Xullas, til tizimining barcha sathlarida yadro va periferial qismlarning 
mavjudligini kuzatishimiz mumkin, bu esa dunyodagi boshqa moddiy va ideal 
tizimlar kabi semiotik tizim bo‘lmish tilda ham mutlaqo yadro va periferiyaning 
planetar modeliga o‘xshash tuzilish modeli mavjud va u tizim amal qilinishining 
universal shartlaridan biridir. 
Mavzuni mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar 
1.Fonetik sathda yadro-periferiya munosabati diftonglarda ko‘rinadi. 
Diftonlarga misol keltiring. 
2.Ma’lum bir so‘zning o‘z va ko‘chma ma’nolari asosida yadro-periferiyaga 
misollar tuzing. 
3. So‘z turkumlarining eng chekka periferiyasiga qaysi so‘z turkumini olish 
mumkin? Fikringizni chizma asosida ko‘rsating. 
4.Olmosh so‘z turkumida olmoshning qaysi turi yadroda turadi, deb o‘ylaysiz. 
Chizma asosida ko‘rsating. 
5. Yadro-periferiya nazariyasini sintaktik birliklarga nisbatan tatbiq etish 
mumkinmi?
6. Yadro-periferiya nazariyasi bo‘yicha o‘zbek tilshunosligida qanday 
tadqiqotlar amalga oshirildi?
Asosiy adabiyotlar: 
1.Nurmonov A., Yo’ldoshev B. Tilshunoslik va tabiiy fanlar. – Toshkent: 
Sharq, 2002.
2.Normo’minov Sh.
 
O’zbek tili so’z turkumlari tizimidagi yadro-periferiya 
aloqalarining funksional-semantik tadqiqi: fil.fan.falsafa doktori….diss. –
Samarqand, 2019. 
Internet adreslari 
www.ziyonet.uz
 
www.ziyouz.com