|
3.Avtomatik tarjima.
Hozirgi davrda matnni avtomatik ishlash va mashina
yordamida tarjima qilish tobora rivojlanib bormoqda. Bu esa tilshunoslikning
kibernetika bilan mustahkam aloqasi tufayli ro’yobga chiqmoqda.
Avtomatik tarjima (mashina tarjimasi) muayyan bir tildagi matnni EHM
(elektron hisoblash mashinasi) orqali boshqa tildagi mazmuni bir xil bo’lgan
tekstga aylantirish yo’li bilan amalga oshiriladi. Avtomatik tarjimani amalga
oshirish uchun EHMga dastur (algoritm), tarjima qilinayotgan har ikki tillarning
xilma-xil axborotlarni bildiruvchi lug’ati kiritiladi. Dastur mashina xotirasiga
shunday kiritiladiki, uning har bir xotira uyasida so’zning barcha ma’no va
shakllari hamda turli xil tarjima usullari o’rin oladi. Tarjima qoidasi qisqa
formulalar shaklida juda aniq va lo’nda tuzilishi lozim.
Dastur kiritilgandan so’ng mashina tarjima uchun matn qabul qilishga tayyor
holga keladi. Mashina faqat raqamlar orqali ish ko’rgani sababli matn raqamlarga
kodlashtiriladi. Har bir harf ma’lum raqam orqali ifodalanadi. Har ikki tilda bir xil
fonemani ifodalovchi harflar bir xil raqam bilan ifodalanadi. Masalan, ingliz va
o’zbek tillarida a=16; ingl. v, o’zb. b=06; ingl. m, o’zb. m=11; ingl. n, o’zb. n=15
va h.k. Shunday qilib, inglizcha method so’zining harflari 11 08 26 28 30
raqamlariga teng. Demak, bu raqamlarning ketma-ketligi yuqoridagi so’z
harflarining ketma-ketligini ifodalaydi. Raqamlar ketma-ketligining buzilishi
boshqa so’zning ifodalanishiga olib keladi.
Raqamlar, o’z navbatida, elektr impulslar orqali shunday kodlashtiriladiki, har
bir harf beshta impuls kombinasiyasi orqali beriladi. Chiqish oxiridagi harf
bosuvchi qurilma (teletayp) raqamli kodni so’zlarga aylantiradi.
Mashina berilgan matnni olgandan so’ng tarjimaga kirishadi. Tarjima uchun
mashina matnni, avvalo, tahlildan boshlaydi, so’ngra sintezlashtiradi: matn
tarkibidagi so’z qaysi ma’noda qo’llanilyapti? Uni qanday so’z bilan tarjima qilish
mumkin? So’z qaysi grammatik shaklda turibdi va u tarjima qilinayottan tilning
qaysi so’z shakliga mos keladi? Bu savollarga javob qidirib, mos so’z shaklini
97
topgandan so’ng, mashina so’zni boshqa tilning amal qiladigan so’z tartibi
qonuniyati asosida joylashtiradi. Mashinaning har bir harakati «ha» – «yo’q»
javoblaridan birini tanlash yo’li bilan amalga oshadi.
Masalan, inglizcha many so’zi tahlili dasturini qo’rib chiqaylik. Bu so’z ko’p
ma’noli. Uning qaysi ma’noda qo’llanilayotganini boshqa so’zlar bilan qo’shilish
orqali aniqlash mumkin. Mashina harakat dasturi (algoritmi) quyidagicha bo’ladi:
Tekshirish: many so’zidan oldin how so’zi turmaydimi?
Agar «Ha» bo’lsa, how many birikmasi «qancha» so’zi orqali tarjima qilinadi.
Agar «Yo’q» bo’lsa, bu so’zning oldida as so’zi kelmaydimi?
Agar «Ha» bo’lsa, as many «shuncha» deb tarjima qilinadi.
Olingan natija tahrirga muhtoj. Ba’zan mashina so’z shakllarini, so’zning
fonetik variantini, gapda so’zlar tartibini noto’g’ri tanlab qo’yishi mumkin.
Mashina ba’zi o’rinlarda so’zning optimal varianti bilan qavs ichida
imkoniyat darajasidagi variantni ham keltirishi mumkin. Shu bilan birga, mashina
xotirasida kerakli so’z bo’lmasa, mazkur so’zni tarjima qilmasdan original tildagi
shaklda beraveradi.
Ko’rinadiki, avtomatik tarjima kibernetika bilan tilshunoslikning o’zaro
mustahkam aloqasi tufayli amalga oshadi. Bu jarayonda dasturchi albatta tarjimaga
berilayotgan va tarjima qilinayotgan tillarning o’ziga xos fonetik, grammatik
xususiyatlarinn, leksik imkoniyatlarini, leksemalarning semik tuzilishlarini yaxshi
egallagan bo’lishi kerak.
Avtomatik tarjima birinchi marta 1954 yili AQShning Nyu-York shahrida
sinab ko’rildi. Unda ayrim iboralar rus tilidan ingliz tiliga tarjima qilindi. Shundan
so’ng mazkur muammo bilan Fransiya, Kanada, Rossiya kabi bir necha
mamlakatlar shug’ullana boshladi. Avtomatik tarjimaning bar qator sistemalari
vujudga keldi: SISTRAN (AQSh, Kanada, Yevropa), LOGOS (AQSh), KULT
(Gonkong) va h.k.
Sobiq sho’rolar davrida avtomatik tarjima ilk marta I.K.Belskiy va
D.Yu.Panov tomonidan 1954 yili Aniq mexanik va hisoblash texnikasi institutida
sinab ko’rildi. I.K.Belskiy algoritmning lingvistik asoslarini, D.Yu.Panov amalga
oshirish dasturini ishlab chiqdi.
Hozirgacha mashina xotirasiga kiritilgan so’zlarning hajmi 1000 dan
oshmaydi. Bu imkoniyat bilan faqat ilmiy-texnik va qisman rasmiy matnlarni
tarjima qilish mumkin.
Ko’p ma’nolilikka, obrazlilikka asoslangan badiiy matnlarni tarjima qilish
avtomatik tarjima oldida turgan eng dolzarb muammolardandir.
Ayrim mutaxassislar badiiy asarni mashina yo’li bilan tarjima qilish
mumkinligiga shubha bilan qaraydilar. Chunki badiiy asar tilida o’n minglab
so’zlar ishlatiladi. Shu bilan birga, mazkur so’zlar bir necha ko’chma ma’nolarda
qo’llanilgan, ifodalilik, ekspressiv-emosional ma’nolarga yo’g’rilgan bo’ladi.
Mashina bilan tarjimada matn mazmunidan tashqari, asar muallifining o’ziga
xos individual uslubi, badiiy-estetik quvvati, qo’yingki, asarning barcha badiiy
xususiyatlarini ta’minlab turuvchi badiiy-tasviriy vositalarini, xilma-xil leksik-
grammatik vositalar yordamida hosil qilingan asarning butun go’zalligini berish
98
kerak. Bularni formallashtirish, algoritmga solish nihoyatda qiyin kechadi. Shuning
uchun buni amalga oshirish amalda mumkin emas deb o’ylaydilar.
Asosiy adabiyotlar:
1.Nurmonov A., Yo’ldoshev B. Tilshunoslik va tabiiy fanlar. – Toshkent:
Sharq, 2002. –B.
2.Nurmonov A. O’zbek tilshunosligi tarixi. – Toshkent: O’zbekiston , 2002.
3.Ризаев С. Кибернетика ва тилшунослик. – Тошкент, 1976.
Internet adreslari
1.
www.ziyonet.uz
2.
www.ziyouz.com
3.
www.kutubxona.com
4.
www.turklib.uz
5.
www.literature.uz.
Do'stlaringiz bilan baham: |
