2-мавзу: Уруғ-қабила ва миллий динлари. Жаҳон динлари: буддизм ва христианлик Режа

3.Фетишизм-(фетиш - француз тилидаги “фетико” - ясалган тумор, 
бут, санам деган сўзлардан олинган) моддий буюмларда ғайритабиий 
хусусиятлар борлигига ишониб, жонсиз нарсаларга сиғинишдир. Ибтидоий 
одам онгида ҳар хил моддий буюмлар - тоғ, қоя тош, дарахт, кейинчалик 
турли ҳайвонларнинг суяги, пати, тумор, санам ва ҳоказоларда ғайритабиий 
кучлар бор, деган тасаввур пайдо бўлган. Ўзлари вужудга келтирган бундай 
кучларга ўзлари сиғина бошлаганлар. Ибтидоий дин шаклларидан бири 
бўлган фетишизм барча халкларда диний тасаввурлар шаклланиши билан 
узвий боғлиқдир. 
Фетиш ҳам ижобий ҳам салбий таъсир этиш кучига эга. Фетишизам 
ёғоч, лой ва бошқа материаллардан ясалган буюмлар пайдо бўлиши билан 

---

бир вақтда шаклланган. Бу бутларда ва туморларда жамоалар ғайритабиий 
дунёдан келадиган илоҳий қудратнинг тимсолини кўрдилар.
Бундай фетишга одатда афсунгарлар, шаманлар эга эдилар. Улар 
афсунгарлик усулларига биноан бундай буюмларга таъсир кўрсатганлар. 
Ибтидоий 
одамларнинг 
дастлабки 
диний 
таассуротлари 
умумий 
мажмуасининг шаклланиш жараёнида фетишизам якунловчи босқич бўлиб 
қолди. Фетишларнинг пайдо бўлиши шуни кўрсатадики, афсонавий қудрат 
фақатгина вақт ва бўлиқда кўчиб юриш хусусиятига эга бўлиб қолмасдан, 
балки воқеъий дунёдаги буюмларда ҳам бўлиши мумкин. 
Фетишизм политеистик (кўп худолик), ҳатто монотеистик (якка 
худолик) динларида ҳозиргача сақланиб келмоқда. Масалан, христианларда 
крестга (бутга) сиғиниш, исломда эса турли ўсимлик турларини - седана, 
кўзтикан, қалампирмунчок, аччиқ қалампир, исириқ, чилонжийда, 
дарахтлардан - ёнғоқ, чинор, арча ва бошқалар муқаддаслаштирилиб, бошқа 
буюмларга, шу жумладан одамларга таъсири ёки ёрдами бўлиши мумкин 
деган тасаввур пайдо бўлган. Бундай хусусиятни тоғ-тошларга, турли 
буюмларга ҳам хос деган ғайритабиий фикрлар шаклланган. 
Фетишизм диний ибодатнинг ажралмас қисмидир. Ҳозирги вақтда 
баъзи соддадил, мутаассибларнинг турли тумор, кўзмунчоқ ва ҳоказоларни 
тақиб юришлари, дарахтларга латталарни осиши, ис чиқариши шундай 
жисмларни илоҳийлаштириш, уларнинг мўъжизавий кучига ишониш 
фетишизмнинг диний эътикоддаги энг характерли кўриниши ва қолдиғидир.