2-мавзу: Уруғ-қабила ва миллий динлари. Жаҳон динлари: буддизм ва христианлик Режа

2.Анимизм-(лотинча - анимус - жон, руҳ демакдир) қадимги замон 
динларидан бири, киши руҳининг мавжудлигига ишонишдан иборат. 
Анимизм табиатдаги буюмларни илоҳийлаштиради, ҳар бир жисмда руҳ бор, 
танадан ташқарида ҳам жон бор, деб ҳисобланади. 
Илк анимистик тасаввурлар қадим ўтмишда, эҳтимол тотемистик 
қарашлар пайдо бўлгунгача, оилавий жамоаларнинг шакллангунигача 
вужудга келган илк дин шаклларидан биридир. Бироқ, етарли тушуниб 
етилган ва барқарор кўринишдаги диний характерга эга бўлган тизим 
сифатида кечроқ, тотемизм билан бир вақтда шаклланган. 
Анимизм тотемизмдан фарқланади. Тотемизм маълум бир оилавий 
гуруҳнинг ички истеъмолига уни бошқалардан фарқлаш мақсадига 
йўналтирилган бўлса, анимистик тасаввурлар кенг ва умумий характерга эга. 
Улар ҳаммага тушунарли ва маъқул бўлган. Шу билан бирга у табиатнинг 
қудратли кучларини – осмон ва ер, қуёш ва ой, ёмғир ва шамол, 
момақалдироқ ва чақмоқ кабиларни илоҳийлаштириб, уларда руҳ мавжуд деб 
билар эди. Табиийки, ибтидоий одамлар нафақат табиатнинг буюк 
мавжудликларини, балки рельефининг айрим алоҳида қисмлари – тоғлар ва 
дарёлар, адир ва ўрмонлар каби одам эътиборини тортувчи нарса ва 
жисмларга ҳам илоҳий муносабатда бўлар эдилар. Хаттоки, кўп йиллик 
дарахт, каттароқ харсанг тош, жарликларга ўхшаш нарсалар ҳам ибтидоий 
одамлар тасаввурида жонли, тафаккурли, сезувчан ва ҳаракат қилувчи, 
шунингдек, яхшилик ёки ёмонлик келтириши мумкин деб тушунилган. 
Шундай бўлгач, ушбу табиий нарса. Ҳодисаларга эътибор билан муносабатда 
бўлиш тақозо этилар эди. Қурбонликлар қилиш, уларнинг ҳаққига дуо қилиб, 
маросимлар уюштирилар эди. 
Анимистик тасаввурлар барча халклар тарихидаги динларда жон ва руҳ 
ҳақидаги тушунчаларнинг шаклланишида маълум рол ўйнаб келган. 
Анимизм ҳар бир кишида унинг ҳаёти ва онгининг манбаи бўлган жон бор, 
деб талқин қилган. Дастлабки анимистик тасаввур жонни соя ёки нафас 
билан айнан, деб билар эди. Масалан, Шимолий Америка халқларида соя 
билан жон, қадимги арабларда жон билан қон, Гренландияда эса нафас олиш 
билан жон битта ном билан аталади. Анимизм одамда олам ҳақидаги 
тасаввурларни шакллантириш, предмет ва ҳодисалар хусусиятларини чуқур 
ўрганиш, жон ва рухларнинг тирик одамлар сингари қобилиятга эга деган 
фикрлар пайдо бўлиши муносабати билан таркиб топган. Шу даврда жоннинг 

---

ўлмаслиги ҳақидаги тасаввур пайдо бўлган. Чунки қадимги одамлар ўз 
таналарининг тузилиши тўғрисида тўлиқ бир тушунчага эга бўлмай, ҳаттоки 
уйқу ва туш кўришининг сабабларини ҳам изоҳлай олмаганлар. Шундан сўнг 
ибтидоий одамлар инсон танасини бошқарадиган қандайдир алоҳида бир куч 
бўлиб, одам ўлгандан сўнг у куч, яъни жон танадан чиқиб кетади деган 
тасаввур ҳосил бўлган. Натижада жоннинг танани тарк этгандан кейинги 
фаолияти қандай кечиши ҳақида ўйлай бошлаганлар. Ибтидоий одамлар 
ўзларини табиатдан ажратиб қўймаганлар. Шунинг учун улар ўзлари билан 
бир қаторда ҳайвон, ўсимлик, ҳатто меҳнат куроллари, кейинчалик, сув, 
ўрмон, момақалдироқ ва бошқаларда ҳам жон бор, деган тасаввурларни 
келтириб чиқарганлар. Буни фанда гилозоизм деб атайдилар. 
Жон ва рухларга ишониш барча динларга хосдир. Диндорларнинг 
фикрича, жон барча кишиларда бўлиб, худо энг олий руҳ ҳисобланади. Одам 
ўлгандан сўнг танадан чиқиб кетадиган жон бор, деган тасаввур чуқурлаша 
борган. Демак, одам ўлганда жон чиқиб кетиб, яшайверар экан, унинг ўзи 
абадий яшайди деган тушунча пайдо бўлган. Абадий руҳ тўгрисидаги 
тасаввур ана шу йўсинда шаклланган. Рухларга ишониш арвоҳларга 
ишонишни келтириб чиқарган. 
Жон ва руҳларнинг ўлмаслиги ҳақидаги қадимий анимистик 
тасаввурларнинг элементлари ҳозирги барча динларда сақланиб қолмокда. 
Масалан, диндорлар тасаввурларида ўлган кишиларнинг арвоҳини йўқлаш, 
уларни тирик одамлар сингари ҳамма нарсадан хабардор, деб тушуниш 
мавжуд. Шу туфайли жон ва руҳларга атаб қурбонлик, хайр-худойи қилиш, 
садақа бериш одатлари ҳамон учраб туради. Баъзан мурдани кийимлари 
билан дафн этиш, ёнига сув, овқатлар қўйиш одатлари ҳам анимизмнинг 
кўринишидир. Ўзбекларда арвоҳлар ҳақидаги тасаввурлар, уларни эслаб 
пайшанба оқшоми арафасида чироқ ёқиш, анимизмга бўлган эътиқоднинг 
шаклларидир.