2-mavzu: O’zbekiston hududida qadimgi davr davlati va huquqi

_{2-MAVZU: O’ZBEKISTON HUDUDIDA QADIMGI DAVR DAVLATI VA HUQUQI}
(Millodan avvalgi II ming yillikning o’rtalari – milodiy IV asr)
REJA
1. O’zbekiston hududidagi ilk davlatlarning kelib chiqishi shart-sharoitlari, sabablari va xususiyatlari.
2. O’zbekiston hududidagi dastlabki davlatlarning ijtimoiy-siyosiy tuzumi.
3. Ahmoniylar hukmronligi davrida ijtimoiy-siyosiy
tuzumdagi o’zgarishlar.
4. Makedoniyalik Iskandar va Salavkiylar davrida ijtimoiy-siyosiy tuzum xususiyatlari.
5. Kushon davlatining ijtimoiy-siyosiy tuzumi va boshqaruvi.
6. Huquqning asosiy belgilari


1. O’zbekiston hududidagi ilk davlatlarning kelib chiqishi shart-sharoitlari, sabablari va xususiyatlari
O’zbekistondagi dastlabki davlat uyushmalari ham dehqonchilik vohalari aholisini chetdan bo’ladigan bosqinchilardan himoya qilish va jamoadagi munosabatlarni huquqiy boshqarib turish uchun tashkil topdi.
O’zbek xalqi ajdodlarining ilk davlatchiligi tarixi qadimgi bronza davriga oid yozma ma’lumotlar yo’q bo’lganligi uchun faqatgina arxeologik topilmalarga asoslanib o’rganiladi.
Bronza davriga kelib aholining ijtimoiy va iqtisodiy hayotida katta o’zgarishlar sodir bo’ldi. Xususan, qadimgi aholi ishlab chiqarishning ma’lum bir sohalariga - dehqonchilik, chorvachilik va hunarmandchilikka ixtisoslashib bordi. Bu jarayon ishlab chiqaruvchi kuchlarning o’sishi va ularning bir yerga to’planishi uchun zamin yaratdi.
Qadimgi xo’jaliklarning ixtisoslashuvi, sug’orma dehqonchilikning rivojlanishi, metallning hayotga jadallik bilan kirib kelishi va yoyilishi, hunarmandchilikda turli tarmoqlarning rivojlanishi, o’zaro ayirboshlash va savdo-sotiqning taraqqiy etishi natijasida jamiyat hayotida ijtimoiy-iqtisodiy yuksalish kuzatiladiki, bu yuksalish ilk davlatchilikning asosiy poydevori hisoblanadi.
“Avesto” ma’lumotlariga ko’ra, urug’ – “vis” (ayrim qishloq jamoasi) 15 ta katta oila a’zolari (jami 75-90 kishi) dan iborat bo’lgan. Surxondaryodagi Qiziltepa shahri atrofida to’rtburchak shaklida qurilgan qadimiy uy-qo’rg’on (Qizilcha)lar 3-4 qo’shni uylardan iborat bo’lib, alohida joylashgan qishloq jamoasini tashkil qilganlar. Har bir katta oila jamoasi ma’lum uy-joy, chorva va yerga egalik qilib, ma’lum darajada iqtisodiy mustaqil bo’lgan. Qishloq jamoalarining hududiy, iqtisodiy va ijtimoiy birlashuvi, ibtidoiy davrlarga oid urug’-qabilaviy birlashuvdan ancha farq qilib, ilk davlat tizimi paydo bo’lganligidan dalolat beradi.
Ilk davlatlarning hududiy asosini aloqador dehqonchilik tumanlari tashkil etgan. Xo’jalik yuritish maqsadida o’zlashtirilgan hududlarda aholi zich joylashgan bo’lib, ular o’zlashtirilmagan bepoyon yerlardan farq qilgan holda qadimgi “madaniy-xo’jalik” vohalar deb ataladi. Ularning har birida hosildor yerlar va sug’orish tizimidan tashqari uy-qo’rg’onlar va manzilgohlar, ekin ekilmagan yerlar va yaylovlar mavjud bo’lgan. Bu qadimgi dehqonchilik tumanlarining tuzilishi tabiiy-jo’g’rofiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy muhit bilan bog’liq edi.
Qadimgi dehqonchilik tumanlarining tuzilishi turlicha bo’lgan. Manzilgohlarning soni va o’zlashtirilgan yerlarning umumiy maydoniga qarab madaniy-xo’jalik vohalar bir nechta guruhlarga bo’lingan. Vohalarning chegaralari sug’orma dehqonchilik hududlari va sug’orish tarmoqlarining chegaralari bilan uzviy bog’liq edi.
Miloddan avvalgi VII-VI asrlarda aholi nisbatan zich joylashgan o’troq vohalarda dehqonchilik jadal rivojlangan. Bu vohalar hosildor tog’oldi tekisliklarida yoki daryo etaklarida joylashgan bo’lib, nisbatan dehqonchilik uchun qulay sharoitlarga ega bo’lgan.
Uy-qo’rg’onlar va ayrim qishloqlarda yashovchilarning asosiy mashg’ulotlari qishloq xo’jaligi mahsulotlari yetishtirish va ularni qayta ishlashdan iborat bo’lgan. Yer haydab dehqonchilik qilish, anhor qazib daryolardan suv chiqarish, kanal va ariqlarni doimo tozalab turish, sun’iy sug’orish ishlarini yo’lga qo’yish, don ekish, chorva uchun xashak bo’ladigan o’simliklarni o’stirish, bog’dorchilikni rivojlantirish hayot manbai bo’lib qoladi.
O’rta Osiyoda miloddan avvalgi VII-VI asrlarda qulchilik munosabatlari (Qadimgi Sharq markazlari va Qadimgi Yunonistonga nisbatan ancha farq qilib) deyarli rivojlanmagan. Jamiyat hayotida qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi katta ahamiyatga ega bo’lgan. O’rta Osiyoda qadimgi qulchilik shakllaridan biri “uy qulchiligi” bo’lgan.
“Uy quli” “Avesto”da “vaysa” deb atalgan. “Vaysa”lar katta oila jamoasi erkin a’zolari bilan umumiy uyda yashaganlar va oilaning “kichik vakillariga” aylangan xolos. Uy qullarining mehnat faoliyati dehqonchilik, uy chorvachiligi va boshqa ishlab chiqarish vazifalari bilan bog’langan. Ular jamoaning erkin a’zolariga nisbatan ancha kam bo’lgan. Shu davr iqtisodiy hayotida jamiyatning mustaqil vakillarining mehnati ishlab chiqarishni asosiy rivojlantirayotgan kuchi bo’lgan. Uy qullari ish qidirib yurgan mardikorlar va kambag’allashib qolgan qarzdor, jamoa a’zolaridan bo’lishgan.
Shunday qilib, o’zbek xalqining shakllanishida va uning davlatchiligi paydo bo’lishida tub o’troq dehqon aholi alohida o’rin tutganligi haqida muhim tarixiy xulosaga kelish mumkin. O’zbek xalqi ajdodlarining ilk davlatchiligi taraqqiyoti qalimgi shaharlar tarixi bilan uzviy bog’liq bo’lgan.
Ilk davlatlarning tashkil topishiga, jamiyat rivojining ichki qonuniyatlari (ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarning yuqori darajasi, hunarmandchilik, almashuv va savdoning tez rivojlanishi, sug’orma dehqonchilik kabilar)dan tashqari boshqa sabablar – kuchayib borayotgan siyosiy qarama-qarshiliklar va harbiy to’qnashuvlar ham ta’sir qildi.
O’zbek xalqi ajdodlarining ilk davlatchiligi tarixini O’zbekistonning hozirgi hududidan tashqari qo’shni viloyatlarda qadimda yuz bergan etnik, madaniy, ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy voqea-hodisalar bilan bog’liq holda talqin qilmoq lozim. Tarixning qadimgi davrlarida ilk davlatlar orasida va ajdodlarimizning istiqomat hududlari o’rtasida aniq ma’muriy chegaralar bo’lmagan. Qadimgi Xorazm, Baqtriya va So’g’d chegaralari tabiiy bo’lib, bunda cho’l va tog’lardan foydalanilgan.
Xullas, hozirgi kunga qadar to’plangan ma’lumotlarga ko’ra, o’zbek xalqi tarixida davlatchilik tizimiga o’tish bosqichi, O’zbekiston hududida ilk davlatlarning shakllanish va rivojlanish jarayoni quyidagi davrlar bilan belgilanadi:
1. Bronza davri – miloddan avvalgi 2-ming yillikning o’rtalari va ikkinchi yarmi. Unchalik katta bo’lmagan dehqonchilik vohalari asosida (misol uchun, qadimgi Sherobod vohasi) ilk davlatchilik tizimiga o’tish davri.
2. Bronza davridan temir asriga o’tish davri – miloddan avvalgi IX-VIII asrlar. Mayda davlat tashkilotlarning rivojlanishi va yirik harbiy-siyosiy uyushmalarning vujudga kelishi.
3. Ilk temir davri – miloddan avvalgi VII-VI asrlar. Qadimgi Xorazm va Qadimgi Baqtriya misolidagi yirik davlat uyushmalarining paydo bo’lishi.
O’zbekiston hududida davlat va huquqning paydo bo’lishi haqida taniqli o’zbek huquqshunos olimi professor Halim Boboevning fikrlari diqqatga sazovor. Olimning ta’kidlashicha, Bugungi O’zbekiston hududida, aniqrog’i, qadimgi Turonda davlatchilikning paydo bo’lishi birinchidan, davlat va huquqning paydo bo’lishi sabablarini sivilizatsiya, ya’ni tamaddun nuqtai nazaridan davrlashtirish o’rniga marksizm-leninizm ta’limoti asosida urug’chilikning yemirilishi va quldorchilik davlati va huquqining paydo bo’lishi tarzida o’rganilgan.
Ikkinchidan, o’zimizda mavjud bo’lgan manbalar («Avesto», «Tarixi Tabariy», «Shohnoma», «Tarixi muluki ajam» kabi kitoblar) chuqur o’rganilmasdan, asosan, mil. avv. V-IV asrlarga oid yunon tarixchilari: Gerodot, Ksenofont va boshqalarning asarlariga va ko’proq G’arbiy Yevropa va Rossiyada tarqalgan ma’lumotlarga asoslanilgan. Natijada ming yilliklarni o’z ichiga olgan Turondagi ilk davlat va huquqning paydo bo’lishi tarixi o’rganilmay e’tibordan chetda qolgan.
Markaziy Osiyoda yashagan xalqlarda, jumladan, o’zbek xalqining qadimgi ajdodlarida urug’doshlik tuzumining yemirilishi, davlat va huquq tashkil topishining o’ziga xos xususiyatlari mavjud. Bunga quyidagilarni ko’rsatish mumkin. Sharqdagi boshqa joylarda bo’lgani kabi bu yerda ham eng qadimgi davlatlar asosan daryolar – Amu, Sirdaryo, Zarafshon kabi sug’orma dehqonchilik havzalarida tashkil topgan. Chunki o’troq xalqning asosiy ishi dehqonchilik bo’lib, bu su’niy sug’orish inshootlari qurishni, sug’orishni tashkil qilishni taqozo etar edi.
Miloddan avvalgi bir minginchi yillar Markaziy Osiy tarixidagi muhim davrlardan bo’lib, bu yerda ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi, temirdan yasalgan mehnat qurollarining yoyilishi, sug’orish bilan bog’liq dehqonchilikning rivojlanishi, ijtimoiy mehnat taqsimotining yuz berishi davlat vujudga kelishining hal qiluvchi omiliga aylanadi. Shu bilan birga, bu jarayonni tezlashtiruvchi omillar ham mavjud bo’lgan. Miloddan avvalgi VIII asrda Ossuriya qo’shinlarining Markaziy Osiyoga bostirib kelishi urug’doshlik tuzumining yemirilishi hamda davlat va huquqning paydo bo’lishini jadallashtirgan. Ya’ni, bosqinchilarga zarba berish maqsadi maxsus siyosiy tashkilotga uyushishni tezlashtiruvchi omil sifatida xizmat qilgan bo’lishi mumkin.
Shunday qilib, O’zbekiston hududida tashkil topgan dastlabki voha davlatlardan biri – “Katta Xorazm” davlatidir. Abu Rayhon Beruniyning «Xorazm tarixi» asarida, nemis tadqiqotchisi A.Makvart asarlarida, S.P.Tolstovning arxeologik tadqiqotlarida O’zbekiston hududidagi ushbu ilk dalat haqida ma’lumotlar beriladi.
Abu Rayhon Beruniy o’z asarida zardo’shtiylarning muqaddas kitobi “Avesto” xususidagi ma’lumotlarni, shuningdek, Markaziy Osiyo xalqlarining qadimgi qahramonlik dostonlarida keltirilgan mifologik qahramon Siyovush ibn Kaykovus Siyovushiylar sulolasiga asos solganligi haqidagi rivoyatlarni keltiradi.
Keyinchalik, deb ko’rsatadi Beruniy, xorazmliklar forslarning “shoh” unvonini olib, mamlakatni boshqargan Kayhusrav sulolasidan bo’lgan har bir podshoning “hukmronlik yillari” asosida yil hisobi yuritishni odat qilib olganlar. Ya’ni, butun qadimgi Sharqda mavjud bo’lgan udumlarni podsholar hukmronlik qilgan yillarga qarab hisoblashga o’tilgan.
Qadimgi Xorazmda sug’orish tizimlarining rivojlanishi bu yerdagi ijtimoiy-siyosiy taraqqiyotda yuz bergan burilishlarning sababchisidir. Ibtidoiy harbiy-demokratiya o’rniga VII-VI asrlarda Xorazmda kuchli davlat vujudga keladi. Ammo bu davlatda hali urug’doshlik shakllari va jamoaning matriarxal udumlari saqlanib qolgan edi. Ahamoniylar davlatidan oldin ham Xorazmda uning gegemonligi ostida Sug’diyona (Zarafshon vohasi) hozirgi Janubiy Turkmaniston, shimoliy-sharqiy Eron, g’arbiy Afg’oniston hududlarini birlashtirgan qudratli davlat bo’lganligi haqidagi fikr birinchi marta A.Markvart tomonidan ilgari surilgan. Mazkur fikr, eng avvalo, yozma manbalardan “Avesto” ma’lumotlarida, shuningdek, S.P.Tolstov tomonidan 1937-1947 yillarda butun Xorazm vohasida atroflicha olib borilgan arxeologik tadqiqotlar natijasida tasdiqlanadi.
Xullas, miloddan avvalgi I ming yillikning birinchi yarmida, aniqrog’i VII asrlardayoq mamlakatimizda davlat va huquq uzil-kesil vujudga kelgan deyishga haqlimiz⁸. Sug’orish, dehqonchilikning rivojlanishi va yirik inshootlarning qurilishi, qabilalar uyushmalarining tashkil topishi, shaharlarning vujudga kelishi va rivojlanishi hamda tashqi dushmanlardan himoyalanish ehtiyoji buning asosiy sabablari bo’ldi. Davlat esa, jamoat ishlarini uyushtiruvchi siyosiy tashkilot sifatida shu ehtiyojlarni qondirishga xizmat qilar edi.
O’rta Osiyodagi yana bir ilk davlat uyushmasi Qadimgi Baqtriya davlatidir. Mil. avv. I ming yillikning birinchi yarmida uning tarkibiga Sug’d va Marg’iyona ham kirgan. Yunon muallifi Ktesiy Baqtriya haqida qimmatli ma’lumotlar beradi. Tarixchi davlatdagi ko’plab shaharlar, mustahkam poytaxt shahar Baqtro (Balx), Baqtriya podshosi Oksiart, uning bitmas-tuganmas boyliklari haqida hikoya qiladi. Gerodotda Baqtriya xalqi Misr va Bobil kabi yirik davlatlar qatorida tilga olinadi. Tadqiqotchilarning fikrlariga qaraganda, Qadimgi Baqtriya qudratliligi jihatdan qo’shni viloyatlardan ancha ustun bo’lib, ular orasida alohida mavqega ega edi.
Yuqoridagilardan tashqari Sug’diyona (Qashqadaryo va Zarafshon vohalari), Marg’iyona (Murg’ob daryosi vohasi) kabi yirik davlat uyushmalari ham bor edi. Bu viloyatlarning aholisi o’troq hayot kechirib dehqonchilik, uy chorvachiligi va hunarmandchilik bilan shug’ullangan.
Mil. avv. VII-VI asrlarda shakllangan va ancha yirik bo’lgan Qadimgi Baqtriya, Xorazm va So’g’diyona davlatlarining aholisi qon-qarindosh bo’lib, bir-biriga o’xshash tilda gaplashganlar va juda yaqin madaniy an’analarga ega edilar. Bu davrda jamiyatning hududiy bo’linishi ko’zga tashlanib, o’troqlashuv jarayoni kuchaydi.