2-mavzu. Fotosintez va pigmentlar. Fotosintezning yorug‘lik va qorong‘ulik reaksiyalari

Kislorod. 
Barcha o‘simliklarda fotosintez jarayoni aerob sharoitda sodir bo‘ladi va evolyusiya 
jarayonida o‘simliklar shunga moslgan. Shuning uchun ham anaerob sharoit va xavo tarkibida 
kislorodning miqdori 21%dan ko‘p bo‘lishi fotosintezga salbiy ta’sir etadi. Yorug‘likda nafas olish 
jarayoni kuchli bo‘lgan o‘simliklarda (C
3
- o‘simliklar) kislorod miqdorining 21% dan 3% gacha 
kamayishi fotosintezning jadallashtirganligi, yorug‘likda nafas olish jarayoni kuchsiz bo‘lgan 
o‘simliklarda (C
4
- o‘simliklarda) fotosintez o‘zgarmaganligi aniqlangan. Atmosferada kislorod 
konsentratsiyasining 25-30%dan ortishi fotosintezni pasaytiradi va yorug‘likda nafas olish jarayonining 
tezlanishiga sabab bo‘ladi. 
6
Lincoln Taiz., Eduardo Zeiger. Plant physiology. USA, University California, Los Angeles. 2002.Pp.183 
7
Lincoln Taiz., Eduardo Zeiger. Plant physiology. USA, University California, Los Angeles. 2002.Pp.188-189 

---

Fotosintezning kunlik va mavsumiy jadalligi
Yuqorida ko‘rib o‘tilgan tashqi sharoit omillari fotosintezga birgalikda kompleks xolatda ta’sir 
etadi. Ayniksa yorug‘lik, harorat va suv miqdori kuchli ta’sir etib, ularning kun davomida o‘zgarishi 
natijasida fotosintezning kunlik jadalligi harakterlanadi. 
Ertalab quyoshning chiqa boshlashidan fotosintez ham boshlanadi. Kunning o‘rta qismigacha 
fotosintez jadaliligi ortib boradi. Chunki yorug‘likning va haroratning ortib borishi bunga sabab bo‘ladi. 
Eng yuqori fotosintez kunning o‘rta qismida (soat 12-14 larda) sodir bo‘ladi. Kechga tomon yana 
fotosintez jadlalligi pasayib boradi, bu ham yorug‘likning va haroratning o‘zgarishi asosida sodir bo‘ladi. 
Fotosintezning bu tipiga bir maksimumli (yoki bir chukkili) deyiladi. Bir cho‘qqili fotosintez ko‘p 
o‘simliklarda va ayniqsa o‘rta iklim sharoitlarida sodir bo‘ladi. 
Fotosintezning ikkinchi tipiga ikki cho‘qqili (maksimumli) deyiladi. Fotosintezning bu tipi juda 
issiq sharoitda yashaydigan o‘simliklarda sodir bo‘ladi. Masalan, O‘zbekiston sharoitida, yoz kunlarida 
kuzatish mumkin. Ertalab yorug‘likning boshlanishi bilan fotosintez jarayoni ham boshlanib, soat 10-11 
larda eng yuqori jadallikka erishadi. Chunki bu soatlarda o‘simliklar eng qulay yorug‘lik, harorat va suv 
bilan ta’minlangan bo‘lib, og‘izchalar ochiq va SO
2
ning yutilishi ham jadallashgan bo‘ladi. Kunning 
o‘rta qismlari (soat 13-14 larda) fotosintez sekinlashgan yoki to‘xtagan bo‘lishi mumkin. Chunki kunning 
o‘rta qismiga yaqinlashganda harorat maksimalga yaqinlashgan yoki undan oshgan bo‘lishi mumkin. 
Undan tashqari suvning kam bo‘lishi sababli og‘izchalarning yopilishi va SO
2
ning yutilishi kamayadi. 
Bunday kunning o‘rta qismida fotosintezning sekinlashishi yoki to‘xtab qolishiga –