2-мавзу. Фалсафий тафаккурнинг ривожланиш босқичлари: Шарқ ва Ғарб фалсафаси. Режа

2.5-расм. Ғарб фалсафий тараққиёти даврлари
Қадимги Юнонистонда дастлабки фалсафий таълимотлар Милет шаҳрида юзага келган ва ривожланган. Шу вақтнинг ўзида (мил.ав. VII ва VI аср) Иония натурфалсафаси деб аталган мактабнинг вакиллари бўлган Фалес, Анаксимандр ва Анаксименлар дунёга бутунлай бошқача қарашни ривожлантирдилар. Улар биринчи бўлиб Коинотни уйғун равишда тузилган, ўз-ўзидан ривожланувчи ва ўзи томонидан бошқариладиган тизим сифатида тасвирлашга уриндилар. Олам ҳеч қандай худолар ва ҳеч қандай одамлар томонидан яратилган эмас. У доимо мавжуд бўлиши лозим. Уни бошқараётган қонунларни инсон тушуниб етиши мумкин. Уларда ҳеч қандай тушуниб бўлмайдиган, сирли нарса йўқ. Шундай қилиб, дунёни диний-афсонавий тушуниш йўлидан уни инсон ақли воситасида тушунишга ҳал қилувчи қадам кўйилди. Фалес (эрамиздан аввалги 624 — 547 йилларда яшаган) юнон фани ва фалсафасининг асосчиси бўлиб, ўз даврининг этук сиёсий арбоби, жўғрофи, файласуфи бўлган. Фалес таълимотига кўра, табиатдаги турли-туман жисм ва ҳодисалар дастлабки ибтидо — сувдан пайдо бўлган ва яна сувга айланади ва бу моддий бирлик доимо ўзгаришда бўлади. Анаксимандр (Фалеснинг шогирди) эрамиздан аввалги VII аср охири ва VI ўрталарида яшаб ижод этган. У “Табиат ҳақида” асарини ёзган, бироқ асар бизгача ётиб келмаган. Фалес оламнинг асосига сувни қўйган бўлса, Анаксимандр дунё — чексиз, газсимон апейрондан иборат, иссиқлик ва совуқлик, қуруқлик ва намлик апейрондан ажралиб чиқиб, модданинг бир ҳолатдан иккинчи ҳолатга ўтишини таъминлайди, деб ҳисоблаган. Унинг таълимотини замондоши, шогирди Анаксимен давом эттирди. Анаксимен (эрамиздан аввалги 588-525 йиллар) ҳаво — оламнинг асоси, деб билган. Унингча, ҳавонинг қуюқлашишидан сув, ер, тош каби моддалар ташкил топган, сийраклашишидан эса олов пайдо бўлган.
Эфеслик Гераклит (эрамиздан аввалги 530-470 йиллар) - қадимги юнон файласуфи, Иония мактаби вакили. У оловни оламнинг ва мавжудотнинг келиб чиқиши деб ҳисоблаган, у ҳам руҳ ва онгдир (логос); у “ўлчовлар билан ёнади ва ўлчовлар билан ўчади”. Конденсация натижасида ҳамма нарса оловдан пайдо бўлади, камдан-кам ҳолларда улар унга қайтадилар. У (“ҳамма нарса оқади”, “битта дарёга икки марта кира олмайсиз”) бўлиб, доимий ўзгариш ғоясини билдирди. Дунёнинг бирламчи унсурини Гераклит оловда кўрди. Гераклитнинг фалсафа тарихидаги аҳамияти шунда эдики, у моддага хос бўлган қонунийлик зарурияти ҳақидаги масалани дунёнинг диалектик ривожланиши ҳолати билан боғлаб тушунтирди.
Самослик Пифагор (эрамиздан аввалги 580-500 йиллар) Юнонистоннинг Самос оролида яшаб ўтган қадимги юнон файласуфи, диний ва сиёсий арбоб, пифагоризм асосчиси, математик. У қадимги Юнонистонда диний-мафкуравий фалсафий мактаб, яъни пифагорчиликка асос солган. Пифагор ўзининг сиёсий қарашлари туфайли подшо Поликрет билан чиқиша олмаган ва Самосни тарк этиб, жанубий Италияга кўчиб кетган, ўша ерда ўз уюшмасини ташкил этган. Унингча, дунёни билиш жараёни, аввало, рақамларни билишдан бошланиши керак. Пифагорчиларнинг таълимотига кўра, оламнинг асосида модда ҳам, табиат ҳам эмас, балки идеаллашган рақамлар ётади; нарса ва ҳодисалар айнан ана шу рақамлар маҳсулидир. Пифагорчилар биринчи бўлиб Юнонистонда табиатдаги нарса ва ҳодисаларни изоҳлашда миқдор категориясини илгари суради. Пифагор издошлари математик ҳисоб-китоблар билан қизиқишар, сонлар ва рақамлар бирикмасини сирли руҳда талқин қилар эдилар. Дин ва ахлоқни пифагорчилар жамиятни тартибга солишнинг ажралмас қисми ҳисоблар эдилар.
Элей фалсафий мактаби намояндаси Ксенофан (эрамиздан аввалги VI — V аср) шоир ва файласуф бўлган. У Кичик Осиёда дунёга келган. Илм олиш мақсадида Юнонистонга, жанубий Италияга саёҳат қилиб, умрининг сўнгги йилларини Элей шаҳрида ўтказган. Унинг фалсафий таълимотига кўра, табиат - ўзгармас ва ҳаракатсиздир, “Ҳамма нарса ердан униб чиқади ва пировардида яна ерга қайтади”. Ксенофант илгари сурган ғоялар унинг шогирди Элей фалсафий мактабининг кўзга кўринган намояндаларидан бири, эрамиздан аввалги 504 йили туғилган Парменид томонидан ривожлантирилган. Элей фалсафий мактабининг намояндаларидан бири Пармениднинг шогирди ва дўсти Зенон (490-430 йиллар) ўз устозининг таълимотини ҳимоя қилди ва уни ривожлантирди.
Қадимги Юнон маданиятида софистлар фалсафаси катта ўрин тутади. Софистлар антропология (инсон ҳақидаги фан) ва гносеология (билиш тўғрисидаги фан) муаммолари билан шуғулланган. Уларнинг таълимоти Суқрот фалсафасига ҳам маълум даражада таъсир кўрсатган.
Суқрот (милоддан аввалги 470-399 йй.) - қадимги юнон файласуфи, диалектиканинг етакчи саволлар бериш орқали ҳақиқатни топиш усули асосчиларидан бири. Унинг таълимоти оғзаки тарзда тушунтириб берилди, асосий манба унинг шогирдлари Ксенофон ва Платоннинг асарлари ҳисобланади. Кейинги даврлар учун Суқрот донишманд идеалининг мужассамига айланди. У софистларга қарши ўлароқ, барибир ҳақиқат мавжуд ва у баҳсда топилиши мумкин, деган фикрда эди. Суқротнинг кучи баҳс юритиш соҳасида у ишлаб чиққан усулда эдики, унда бир қатор саволлар бериш йўли билан рақибини ўз нуқтаи назарини нотўғри эканлигини тан олишгача олиб бориб, сўнгра шу усулнинг ўзи билан ўз қарашларининг адолатлилигини исбот қилар эди. Шу билан бирга Суқротнинг таълимоти олигархлар (бир тўда пулдорларнинг сиёсий ва иқтисодий ҳукмронлиги) учун назарий асос яратдики, пировардида демос (халқ ҳокимияти) билан ихтилофга олиб келди. Бу нарса Суқротни маҳкум этилиши ва ўлими билан хотима топди. У “янги худоларга сиғиниш” ва “ёшларни бузиш”да айбланиб, ўлимга маҳкум этилди.
Афлотун (милоддан аввалги 428 ёки 427 - милоддан аввалги 348 ёки 347), қадимги юнон файласуфи. Суқротнинг шогирди, Афинада “Академия” номли мактабга асос солган. Ғоялар (улар орасида энг юқори нарса яхшилик ғояси) - нарсаларнинг абадий ва ўзгармас тушунарли прототиплари, барча ўткинчи ва ўзгарувчан мавжудот; нарсалар ғояларнинг ўхшашлиги ва аксидир. Идрок - бу анамнез - бу тан билан боғланишидан олдин у ўйлаган ғоялар ҳақида қалбнинг хотираси. Ғояга бўлган муҳаббат (Эрос) маънавий юксалишга туртки беради. Идеал давлат бу учта мулкнинг иерархияси: ҳукмдор-донишмандлар, аскарлар ва амалдорлар, деҳқонлар ва ҳунармандлар. Афлотун диалектикани жадал ривожлантирди ва неоплатонизм томонидан ривожланишнинг асосий босқичлари схемасини баён қилди. Афлотуннинг фикрича, демократиянинг бебошлиги туфайли полис ҳалокат ёқасида турибди, негаки, у табиий келиб чиқиши жиҳатидан бошқаришга қобилияти йўқ одамларни бошлиқ қилиб, ўрнатилган тартибни бузди. Бундан чиқиш йўлини у полис хилидаги давлатларга хос бўлган дастлабки асосларни қайта тиклашда кўрди. Улар қуйи мансабдорларнинг юқори мансабдорларга бўйсуниш тартибидаги тизимни ташкил этадиларки, унда учта давлат табақасининг фаолият доираси аниқ ажратилган: ҳукмдор файласуфлар, ҳарбийлар ва ерга ишлов берувчилар. Ҳар ким ўз иши билан шуғулланади, давлат эса барча иш тартибини белгилайди ва ҳаммани назорат қилади. Афлотуннинг фалсафий-ахлоқий қарашлари унинг савол-жавоблар тарзида ёзилган кўп сонли асарларида берилганки, улардаги бош иштирок этувчи шахс унинг устози Суқротдир. Афлотун ақидасича, бизни ўраб турган воқей дунё-ҳақиқий ғоялар дунёсининг фақат тахминий инъикосидир. Ғоялар ва тушунчалар табиий равишда бизнинг онгимизга хос бўлиб, улардан ажралмасдир. Ғоялар, Афлотун фикрича, замон ва макондан ташқарида бўлиб, уларни идрок этиб бўлмайди, аммо уларни ақл мушоҳада қила олади. Ақл икки дунёни, яъни у дунё ва воқей дунёни бир-бири билан боғлайди. Шунингдек, Афлотун ўз асарларида акс эттирмаган билим соҳаларини топиш жуда қийин. У ахлоқ, сиёсат, билим муаммолари, санъат, дин ва бошқа соҳалар билан шуғулланди.
Аристотел (милоддан аввалги 384-322) - қадимги юнон файласуфи. 335 йилда у лицейга ёки перипатетик мактабга асос солган. Буюк Александрнинг ўқитувчиси Аристотелнинг асарлари ўша пайтдаги билимларнинг барча соҳаларини қамраб олган. Мантиқ фани асосчиси, силлогистиканинг яратувчиси. “Биринчи фалсафа” (кейинчалик метафизика деб номланган) борлиқнинг асосий тамойиллари: имконият ва амалга ошириш, шакл ва материя, самарали сабаб ва мақсад ҳақидаги таълимотни ўз ичига олади. У материализм ва идеализм ўртасида тебранган; ғоялар - бу нарсаларнинг ажралмас ички ҳаракатлантирувчи кучлари. Ҳаракат ва ўзгарувчан мавжудот манбаи абадий ва кўчмас “ақл”, ноус (асосий ҳаракатлантирувчи). Табиатнинг босқичлари: ноорганик дунё, ўсимлик, ҳайвон, одам. Ақл, одамни ҳайвондан ажратиб туради. Ахлоқнинг асосий принципи - оқилона хатти-ҳаракатлар, меъёр (метропатия). Инсон ижтимоий мавжудотдир. Давлатнинг энг яхши шакллари - монархия, аристократия, "сиёсат" (мўътадил демократия), энг ёмонлари - зулм, олигархия, охлократия. Санъатнинг моҳияти тақлид (мимесис), фожианинг мақсади руҳни “тозалаш” (катарсис). Ўз устози Афлотундан фарқли ўлароқ, Арасту фикрича, моддий олам бирламчи бўлиб, ғоялар дунёси иккиламчидир. Бир ҳодисанинг икки томони сифатида шакл ва мазмунни бир-биридан ажратиб бўлмайди. Табиат ҳақидаги таълимот унинг рисолаларида аввало ҳаракат ҳақидаги таълимот сифатида намоён бўладики, бу Арасту тизимининг энг қизиқ ва кучли томонидир. У диалектиканинг йирик вакили ҳисобланади. Диалектика унинг учун эҳтимолий ва ҳақиқатга ўхшаш билимлардан ҳақиқий ва ишончли билимлар олиш усули эди. Полиснинг мавжуд турларини диққат билан кўриб чиққан файласуф бошқаришнинг тўғри уч шакли (салтанат, монархия, аристократия ва полития) ва уч нотўғри (тирания, олигархия ва демократия) шаклини топади. Уларнинг ҳар бирининг хусусиятларини муфассал кўрсатади ва баҳолаш мезони сифатида уларнинг фаровонликка қанчалик яқин турган ёки турмаганликларини белгилайди. Арасту шогирдлари орасида шуҳрат топган жуда кўп файласуфлар, физиклар, математиклар ва биологлар бор эди.
Демокрит (милоддан аввалги 470 ёки 460 йилларда - ўта қариганда вафот этган), қадимги юнон файласуфи, қадимги атомизм асосчиларидан бири бўлган. Абдерлик (Фракия). Демокритнинг фикрига кўра, фақат атомлар ва бўшлиқ мавжуд. Атомлар - ажралмас моддий элементлар (геометрик жисмлар, “фигуралар”), абадий, бузилмас, ўтиб бўлмайдиган, шакли, мавқеи, бўшлиги, катталиги билан фарқ қилади; турли йўналишларда ҳаракатланиш, уларнинг “гирдобидан” ҳам индивидуал таналар, ҳам беҳисоб оламлар шаклланади; одамлар учун кўринмас; улардан чиқадиган оқимлар, ҳислар таъсирида бўлиб, ҳиссиётларни келтириб чиқаради. Ахлоқшуносликда у атараксия ҳақидаги таълимотни ишлаб чиқди.
Эпикур (341-270 йиллар) — қадимги юнон мутафаккири. Демокрит илгари сурган атомчилик таълимотини янада такомиллаштириб, уни юқори поғонага кўтарган ва тегишли қарашлар билан бойитган файласуф. Эпикур таълимотича, олам — моддий, абадий ва чексиз. Атомлар — бўлинмас, олам — жисм ва бўшлиқдан иборат, деб ёзган эди у. Эпикур ички ҳаракат қонуниятини кашф этиб, Демокрит илгари сурган атомчилик таълимотига улкан ҳисса қўшган. Эпикурнинг фалсафий-ахлоқий таълимоти ўз замонасида илғор аҳамиятга эга бўлган. Роҳат-фароғат, хурсандчилик деганда, кайф-сафо, маишат, шоҳона ҳаётни эмас, балки жисмоний эзилиш ҳамда руҳий ташвишлардан халос бўлишни, озодликни тушунамиз, дейди Эпикур. Унинг фикрича, давлат кишиларнинг ўзаро келишуви асосида тузилиши лозим. Эпикур илгари сурган ижтимоий келишув ғояси кейинчалик ХVIII аср француз маърифатпарварлари ҳамда ХХ аср файласуфлари томонидан давом эттирилган.
Эпикур таълимотини римлик Лукреций Кар (эрамиздан аввалги 99-55 йиллар) давом эттирган. У “Нарсаларнинг табиати тўғрисида” номли асари билан машҳур бўлган. Яшашдан мақсад, деб ёзган Лукреций, бахтли ҳаёт кечиришдан иборатдир. Жамият ҳам, худди табиат сингари, ўз қонунларига эга ҳамда табиат қонуниятларига таянган ҳолда ривож топади, дейди у. Унинг фалсафий қарашлари ўз даври ва ўрта аср фалсафасига ўз таъсирини кўрсатган.
Европа тарихидаги ўрта асрлар даври деярли бутун минг йилликни ўз ичига олади. Рим империясининг қулаши натижасида Европа давлатларининг шаклланиши (5-аср, дастлабки ўрта асрлар) христиан догмаларининг, ўрта асрлар (11-асрдан) - христиан дунёқарашини ўзининг мафкуравий пойдевори сифатида ишлатган феодализмнинг шаклланиши ва ўрнатилиши билан тавсифланади. Ўрта аср фалсафасининг аҳамияти шундаки, у билим назариясини янада ривожлантиришга катта ҳисса қўшган, рационал, эмпирик ва априори нисбати учун турли хил вариантларни ишлаб чиққан ва аниқлаб берган. Келажакда бу нисбат нафақат схоластик низоларнинг мавзуси, балки илмий билим тамойилларини шакллантириш учун ҳам асос бўлади.
Ўрта асрларнинг фалсафий тизимларининг аксарияти христиан динининг асосий тамойиллари томонидан белгилаб қўйилган очиқ-ойдин идеалистик йўналишга эга эди. Ушбу догмалар орасида энг муҳими, қадимги атомистик таълимотларни қатъиян рад этган ягона яратувчи худонинг шахсий шакли ҳақидаги догма, шунингдек, Худо томонидан дунёни “йўқдан” яратиши ҳақидаги догма (креационизм деб аталади). Ушбу догма нафақат яратувчи худонинг идеал дунёси ва ер юзидаги ҳаётнинг моддий дунёси, моддий дунёнинг мутлақо олий шахсиятнинг идеал иродасига боғлиқлиги ўртасидаги қатъий ва ўтиб бўлмайдиган чегарани ўрнатибгина қолмай, балки дунёни ўз вақтида чеклаб қўйди (дунёнинг боши ва охири деб аталади). Ушбу давр фалсафасининг хусусиятлари номинализм ва реализм, апологетика, патристика ва схоластикада яққол кўзга ташланади. Идеал ва материал ўртасидаги энг кескин келишмовчилик реалистлар ва номиналистлар ўртасидаги кескин тортишувда намоён бўлди. Умуминсоний деб аталадиган (лотинча умумий) табиати ҳақида, яъни умумий ёки умумий тушунчаларнинг табиати ҳақида эди. Реалистлар (Жон Скотт Эриугена, Анселм Кентерберский, Фома Аквинский) Аристотелнинг позициясига асосланиб, умумийлик унинг шахс билан ажралмас алоқасида мавжуд бўлиб, унинг шакли бўлиб, мавжудликнинг учта усули консепциясини шакллантирган; универсал. Номиналистлар (Иоанн Росцелин, Пьер Абеляр) универсалларнинг фақат фикрлашда мавжудлигига амин бўлиб, умумийликнинг объектив мавжудлигини инкор этиш ғоясини мантиқий хулосага келтирдилар. Номиналистлар нафақат маълум бир нарсада умумий бўлган нарсанинг мавжудлигини, балки унинг “нарсадан олдин” мавжудлигини ҳам инкор этдилар ва бу материянинг устуворлиги тезисига тенг эди.
Бу давр фалсафасида гностиклар ўз ўрнига эга бўлган эрамизнинг 150 йилларида ўзининг юксак равнақига эришади. Улар шундай фалсафий таълимот яратдиларки, уларнинг фикрича Худо руҳ сифатида ёвузликда мутлақо соф, инсон эса ўз табиатинниг руҳий жиҳати билан худога мослашган. Бу масалада гностицизм файласуфлари христианликни юнон фалсафаси билан бирлаштиришга ҳаракат қилдилар. Агар бу уринишда гностицизм ғалаба қилса, христианлик қадимги дунёнинг навбатдаги фалсафий дини бўлиб қолар эди ва шундай бўлди ҳам. 354 йилда Помпей собори христианликни Рим империясининг асосий дини деб эълон қилди.
Дуализм — гностицизмнинг асосий йўналиши, бу оқим тарафдорлари моддий ва руҳий дунё ўртасида мустаҳкам чегара мавжуд деб таъкидлайдилар. Улар таълимотида материя ҳамма вақт ёвузлик тимсолидир. Бундан улар худо ҳеч маҳал моддий дунёни яратиши мумкин эмас, деб ҳисоблайдилар. Гностиклар томонидан эълон қилинган дарвешлик (аскетизм) ўрта асрларда монахчиликнинг вужудга келишига сабаб бўлди.
Апологетлар (юнонча апологеомаи - ҳимоя қилиш), 1) христианлик тамойилларини насроний бўлмаган файласуфларнинг танқидидан ҳимоя қилган, асосан, 2-3 асрларда насроний ёзувчиларининг умумий номи. Апологлар орасида Жустин Мартйр, Ориген, Тертуллиан бор. 2) Мажозий маънода аполог ҳар қандай ғоя, йўналиш, ижтимоий тузилманинг ашаддий тарафдори.
Апологетика орқасидан христиан мафкурачиларининг асарлари бўлган патристика пайдо бўлдики, унинг муаллифлари бидъатчиларга қарши курашга катта ҳисса қўшганликлари учун авлиёлик даражасига кўтарилдилар ва черков оталари деб аталдилар. “Черков оталари”нинг энг машҳури Аврелий Августин (354-430) эди. Августин фалсафасининг марказида Худо туради. Худо олий моҳият бўлиб, энг олий эзгуликдир. Инсон эса ўзида табиатнинг моддий жисмларини – ўсимликлар ва ҳайвонларни бирлаштиради ва ақлий руҳ, ҳамда озод иродага эгадир. Руҳ худога яқин бўлиб, моддий эмас, завол топмайди ва ўз қарорларида озоддир. Маънавий ҳаётнинг асоси иродадир, аммо ақл эмас. Ҳаётнинг мақсади ва мазмуни бахт-саодатдадирки, унга Худони билиш билан эришиб бўлади.
Уйғониш дастлабки буржуа инқилобларининг ғоявий ва маданий ривожланишининг асл қадриятга эга бўлган тарихий жараёни сифатида таърифланади. Европа мамлакатларида XII-XIII асрлардаёқ саноат, савдо-сотиқ, денгизда юриш ривожи ва ҳарбий ишнинг ўсиши кузатилади. Ўрта асрларнинг илоҳиётчилиги билан курашда биринчи ўринга инсонпарварлик ва инсон мақомини улуғлаш (антропоцентризм) қўйилди. Ердаги дунёвий ишларга нафрат билан қараш ўрнига инсоннинг ижодий қобилияти, ақли, бахт-саодатга интилишини тан олиш қўйилади. Инсонпарварлик ғояларини амалга ошириш ўтмишдаги ютуқларни ўзлаштиришни тақозо этар эди, шунинг учун қадимги давр фалсафий бойлигини эгаллашга интилиш бошланди. Уйғониш бу энг аввало қадимги даврда яратилган асарларни озодона англаш бўлиб, тайёр ва ўзгармайдиган ҳақиқатлардан юз ўгиришдир. Ақлни схоластикадан халос этиш бошланди ва фақат мантиқий муаммолардан кўра дунё ва инсонни табиий - илмий тушунишга ўгирилинди. Гуманистик идеалларни рўёбга чиқариш ўтмишдаги ютуқларнинг ривожланишини назарда тутган, шунинг учун қадимий маданий меросга, қадимий фалсафа бойликларини эгаллашга бўлган қизиқиш уйғонади. Демак Никола Кузанский (1401-1464) таълимотларида инсон билимининг кучи таъкидланган; инсоннинг ўзи, унинг ақлининг ижодий фаолияти (“одам унинг ақли”) орқали, худди гўё худога ўхшатилган. Н.Коперникнинг (1473 - 1543) “Осмон сфераларининг айланиши тўғрисида” асари астрономияда инқилоб қилди, чунки у гелиоцентризм тизимини тасдиқлади. Унинг таълимотича, инсонлар томонидан кузатиладиган қуёш ва юлдузларнинг ҳаракатлари аслида Ернинг ўз ўқи атрофида кундалик айланишидан ва қуёш атрофида йиллик айланишидан иборат. Бизнинг планетамизнинг маркази ер эмас, қуёшдир. Коперникнинг буюк кашфиёти дунёга теологик қарашга зарба бериб, табиатшуносликда тўнтариш ясади. Бу кашфиёт Библиянинг дунё тузилиши ҳақидаги ва ўзгармас деб танилган таълимотига зарба берди. Агар ер оламнинг маркази эмас, балки Қуёш атрофида айланувчи планеталарнинг бири бўлса, унда дунёни, коинотни мақсадга мувофиқ худо томонидан одамлар учун яратилганлиги ҳақидаги талимот асоссиз бўлиб қоларди.
Уйғониш даври пантеизмининг энг йирик вакили Джордано Бруно (1548-1600) эди. Қарама-қаршиликларнинг бир-бирига ўхшашлиги ҳақидаги диалектик ғояни таъкидлаган ҳолда, Бруно фалсафий билимларнинг мақсади Худо эмас, балки табиат деб ҳисоблаб, шу билан бирга коинотда табиатнинг ва дунёларнинг чексизлиги ҳақидаги тахминларни ифодалаб берди.
Классик механиканинг тамал тошини қўйган, тажрибавий-назарий табиатшуносликнинг асосчиларидан бири Г.Галилей (1564-1642) эди. Унинг фикрича, билиш соҳасида икки усулдан, яъни таҳлил (анализ) ва синтездан фойдаланиб, табиат ҳодисаларини ҳиссий қабул қилишдан уларни назарий тушунишгача бориб етмоқ лозим. Шу тарзда ҳақиқий билим таҳлилий ва синтетик, ҳиссий ва абстрактлик бирлигида ягоналигида ўз ифодасини топмоғи лозим.
Уйғониш даврида университетлар илм-фаннинг шаклланиши ва мустаҳкамланишига, табиий ва гуманитар фанларнинг ривожланишига кучли туртки берди, шунингдек, янги давр экспериментал табиатшунослигининг асослари яратилди. Бу давр фалсафаси фалсафанинг янги усуллари, воситалари ва мазмунини излашни белгилаб берди.

Қадимги фалсафа	Миллоддан аввалги VI асрдан милодий VI асргача
Ўрта асрлар фалсафаси	Милоддан аввалги II асрдан – милодий XIV асргача
Уйғониш даври фалсафаси	XV-XVI асрлар
Янги давр фалсафаси	XVII-XIX асрлар
Энг янги давр фалсафаси	XX-XXI асрлар

2.4-расм. Ғарб фалсафий тараққиёти даврлари