2 к –от сиртқи Ш. Э. Эрназаров Ўзбекистон тарихи маъруза матни кириш

V-боб. Чингизхон истилосига қарши озодлик кураши.
1-§. Хоразмшоҳлар давлати. Мўғиллар босқини


Мўғиллар давлати. XI асрда мўғил қабилаларида ҳали уруғ-аймоқчилик кучли эди. Улар асосан кўчманчи чорвачилик, овчилик ва ўзаро маҳсулот айирбош қилиш билан шуғулланар эди. Уруғ бошлиқлари ички курашида Тимучин (1155-1227) ғолиб чиқади. Онон дарёси бўйида 1206 йил мўғул уруғ ва қабила бошлиқлари қурултойида Тимучин Улуғ хон (қоон) деб эълон қилиниб, «Чингиз» лақаби берилади ва Мўғиллар давлатига асос солинади.
Чингизхон яхши қуролланган, интизомли қўшин ҳамда 10 минг нафар турк азаматларидан кезик (кешик) - хос соқчилар қисмини тузгач истилочилик урушларига киришади. Дастлаб 1206 йил найманлар, 1207-1208 йй. Энасой ҳавзаси, сўнгра Еттисув вилоятининг шимоли ва уйғурлар бўйсундирилди. Чингизхон 1211-1215 йй. бир неча бор Хитойга ҳужум қилиб, Шимолий Хитойнинг маркази Цзинди (Пекин) шаҳрини ишғол қилди. Цзин сулоласини тахтдан қулатди ва Шимолий Хитой Мўғилистонга қўшиб олинди. Чингизхон Хитойдан ҳарбий қурол ясайдиган ва уларни ишлата оладиган ҳунармандларни Мўғилистонга олиб боргач ўз қўшинини замонасининг энг яхши ҳарбий қуроллар билан таъминлайди.
Чингизхон 1218-1219 йй. Шарқий Туркистон ва Еттисув вилоятларини талофатсиз қўлга киритди ва бу ердаги Кучлук давлатини тугатди. Мўғуллар давлатига Гўби саҳросининг шарқидан то Тангритоғ (Тяншан)нинг ғарбигача бўлган вилоятлар бирлаштирилиб, Ғарбий ҳудудлари Хоразмшоҳ салтанатининг чегарасига бевосита туташиб кетгди.
Ўзаро элчилик алоқалари. Чингизхон ва Хоразмшоҳ бир-бирининг кучини билиб олиш ва маълумот тўплаш учун элчилик алоқалари ўрнатади. Даставвал Хоразмшоҳ 1216 йил Баҳоуддин Розий бошчилигида ўз элчиларини Чингизхон ҳузурига юборади. Чингизхон элчиларни илтифот билан қабул қилиб, Султон Муҳаммадни Ғарбнинг соҳибқирони (Ғарб мамлакатларининг султони), ўзини Шарқнинг подшоси деб ҳисоблашини Хоразмшоҳга етказишларини сўрайди.
Чингизхон ҳам Хоразмга юборган элчиларига Хоразмлик савдогар Маҳмуд Ялавоч бошчилик қилди. Чингизхон элчиларини Хоразмшоҳ Султон Муҳаммад 1218 йил баҳорида Бухоро шаҳрида қабул қилди. Элчилар Чингизхон Султон Муҳаммадни қудратли подшоҳ сифатида билиб, уни энг ардоқли ўғиллари қаторида кўриши ва у билан дўстона шартнома тузишга розилигини айтишади. Энг ардоқли ўғиллари қаторида кўриш «илтифоти» Шарқ устамонлигида “Чингизхон Хоразмшоҳни ўзига қарам қилиб олиш нияти бор” деган маънони англатарди. Ўзини Искандари соний (Иккинчи Искандар) деб ҳисоблаган Хоразмшоҳга бундай “истиқбол” ёқмас эди, Маҳмудни тунда хуфёна чақиртириб, Чингизхонга эмас ўзига хизмат қилишини, жосус бўлишини талаб қилди.