№2 амалий машгулот учун хронологик карта

Балғам (спутум) йўталганда ажралиб чиқадиган трахеобронхиал шиллиқнинг сўлак билан қўшилиб ва бурун шиллиқ қавати ва бурун олди бўшлиқлари ажралмалари билан патологик жараёнда юзага келувчи ажралмадир. Меъёрида трахеобронхиал ажралма сероз ва шиллиқ безлар ажратган шиллиқдан иборат, унда трахея, йирик бронхлар шиллиқ қавати кадаҳсимон ҳужайлари ва элементлари мавжуд (альвеоляр макрофаглар ва лимфоцитлар кўпроқ бўлади).
Сўлак бурун ажралмаси каби бактероцид хусусиятга эга. Трахеобронхиал ажралма ўзидан мукоцилиар клиренс механизми ҳисобига юзага келувчи метаболит ва ҳужайра детритларини тутади, улар киприкли эпителий ҳаёти давомида хосил бўлади. Трахеобронхиал ажралма меъёрида 10-100мл бўлади, соғлом одам нормада буни ютади.
Балғам кўриниши трахеобронхиал ажралма таркиби ва микдори ортишига боғлиқ (масалан: бурун бўшлиғи шиллиқ қавати инфекцион ва аллергик яллиғланишларида нафас олган ҳаводаги қўзғатувчи омиллар таъсирига боғлиқ), шунингдек шиллиқ қават олиб ташланганда механизм бузилишига боғлиқ. Бронхлар касалланганда трахеобронхиал ажралманинг реологик хусусиятлари ўзгаради, натижада ишлаб чиқариладиган шиллиқ миқдори ортади ва киприксимон эпителий функцияси сусайиши инфицирланган шиллиқнинг бронхда димланишига сабаб бўлади.
Балғам хусусияти, таркиби ва характери.
Балғам миқдори турли патологик жараёнларда 1-11,5 литр/кунига етади. Балғам ранги унинг таркибига боғлик. У рангсиз ёки йиринг аралашганда сарғиш бўлиши мумкин; яшил ранг йирингли балғам йиғилиб қолганидан дарак беради. Ёрқин сариқ ёки канарейка ранги кўп миқдорда эозинофил борлигидандир, масалан ўпканинг эозинофилли инфильтрати, бронхиал астма. Зангсимон балғам кўпрок гематин ҳосил бўлувчи крупоз пневмонияда кузатилади, у альвеолалар ичига диапедез йўли билан тушган эритроцитлар парчаланиши натижасида ажралади. Қора балғам пневмотораксда бўлиши мумкин, сабаби нафас олишда кирган кўмир чанглари бўлади. Баъзи бир дори воситалари балғамга кизғиш тус беради. Одатда балғам хидли бўлади. Балғамдан чириган ҳиднинг келишига ўпкадаги чиритувчи микрофлора томонидан чақирилган абцесс ёки гангрена сабаб бўлади. Қаттиқлигига кўра балғамнинг суюқ, қуюк ва ёпишқоқ , хусусиятига кўра балғам шиллиқ, шиллиқ-йирингли, йирингли ва қон аралаш бўлади. Шиллиқ балғам асосан рангсиз ёпишқоқ, чўзилувчан шаффоф ҳолатида бронхиал астма хуружидан сўнг бўлади. Шиллиқ – йирингли балғам кўпинча ўпка ва бронх касалликларида учрайди. Қуюқ шиллиқ-йирингли балғам йўтал вақтида бронх бўлаклари кўринишида ажралиши мумкин. Қуюқ ва чўзилувчан шиллиқ-йирингли балғам муковисцидозда ажралади. Йирингли балғам кам учраб, плевра эмпиемаси бронх ичига ёрилганда ажралади. Қон аралаш балғам ўпкадан қон кетишининг белгиси ҳисобланади. Балғам таркиби ва нормал бронх секрети таркибига асосан оқсил, гликопротеидлар, углевод, нуклеид ва липидлар киради. Кўпчилик биохимиявий моддалар плазмадан диффузланади, аммо базилари ўпкада синтезланади, масалан сурфактант, муцин ва секретор иммуноглобулин А. Муцин таркибида кўплаб сиал кислоталари бўлиб, балғам эластиклигини белгилаб беради. Трахеобронхиал шиллиқ таркибида сув 89-90% бўлиб, гликопротеинлар комплекси ҳосил қилган бўлади ва шунингдек хлор, натрий, калий ионлари бўлади. Трахеобронхиал шиллиқ ва балғамнинг иммунологик хусусуяти унинг таркибидаги лактоферринга боғлиқ-у бронх шиллиқ ҳужайралари томонидан синтез қилинади (лактоферриннинг бактериоцид хусусияти унинг темир боғлай олиши билан боғлиқ. Лизоцим , интерферон, секретор иммуноглобулин А нинг энг юқори миқдори трахея ва йирик бронхлар секрети таркибида бўлади. Унинг асосий ҳимоя функцияси бактериялар аглютинация қилиши, уларнинг эпителий мембранасига эпишишига тускинлик қилишидир. Секретор иммуноглобулин А организмни вируслардан химоя қилишда муҳим аҳамиятга эга. Бунда асосан протеаза ингибиторлари бўлиб: А1 антитрипсин озод формада ва лейкоцитларнинг протеолитик ферментлари билан комплекс ҳолда А2 макроглобулин антихимотрипсин ва яна кичик молекуляр кенг таъсир доирали юқори антипротеаза активликка эга бўлган ингибиторлар. трахеобронхиал шиллиғи билан протеаза ингибиторлари комплекси яллиғланиш жараёнида ажраладиган лейкоцитар ва макрофагли протеолитик ферментлар таъсирини тўхтатади. Йирингли балғам кўп миқдорда коллагеназа, эластаза ва химотрипсинга ўхшаш ферментлари бўлиб улар оқсил молекулаларини парчалаб балғамнинг ажралишини ва унинг реологик хусусятларини яхшилайди. Аммо бу ферментларнинг кўп бўлиши бронхлар шиллиқ қаватининг ва ўпканинг эластик тузилишиниг шикастлаши мумкин. Балғамни текшириш учун наҳорда стерил идишда йиғилади. Туфлашдан олдин сўлакни камайтириш учун оғизни антисептик эритма, кейин қайнаган сув билан чайиш керак. Агар балғам олишнинг иложи бўлмаса изотоник эритмали қитиқловчи ингаляторлар буюрилади. Микробиологик ва цитологик текшириш учун бронх–альвеоляр ювинди ёки бронхоскопияда олинган аспират моддаларини ишлатиш мумкин.
Клиник амалиётда балғамни текшириш учун макроскопик, микроскопик,
микробиологик ва физик-кимёвий усуллардан фойдаланилади.
Балғамни макроскопик текширганда унинг суткалик миқдори, ҳиди, консистенцияси ва характери аниқланади. Яна балғамнинг шиша идишда ёйилиши кузатилади, шиллиқ ва шиллиқ -йирингли балғам ёйилмайди. Йирингли балғам икки қаватга ажралади, баъзан ўпкада йирингли жараён бўлса уч қаватга ажралади.
Балғамни микроскопик текширув бўялган ва бўялмаган препаратларни ўрганишдан иборат. Микроскоп кичик обьективида ёки лупа орқали кўрганимизда бўялмаган Куршманн спиралларини аниқлаш мумкин. Улар спиралсимон оқиш шаффоф толалар ўртасида ўралган оқиш ип бўлиб; уларнинг аниқланиши бронхларнинг спастик ҳолатда эканглигини англатади. Баъзан бронхиал астмада Шарко-Лейдинг ҳужайралари аниқланиши мумкин. Кристаллар эозинофиллар парчаланиши натижасида ҳосил бўлган силлиқ ялтироқ, рангсиз, турли хил ўлчамдаги ромбсимон шаклда бўлади.
Ўпка асбестозида баъзан асбест таначалари топилиши мумкин. Кох линзалари ёки гуручсимон таналар кўкиш сарғимтир бўлиб, катталиги тўғноғич бошидай, етарлича зичликка эга бўлган таналар силнинг деструктив формасига характерли бўлиб туберкулёзни замонавий метод билан даволашда кам учрайди.
Балғамда маълум бир касалликка хос ҳужайралар топилиши мумкин. Юрак нуқсонлари деб номланувчи ҳужайралар ёки гемосидерофаглар-цитоплазмасида гемосидерин киритмаларини сақловчи альвеоляр макрофаглар бўлиб, ўпка инфаркти, идиопатик ўпка гемосидерози, юрак етишмовчилигига боғлиқ ўпка димланишларида, турли генезли қон туфлашларда учрайди. Балғамда эозинофиллар асосан бронхиал астмада топилади. Пирогов-Лангханс ҳужайралари- кўп ядроли гигант ҳужайралар бўлиб, овал ёки юмалоқ шаклда бўлади ва ўпка туберкулёзи учун хос.Балғамни цитологик текширув орқали ундаги ҳужайравий элементларга қараб бронх ва ўпкадаги касалликнинг фаоллиги аниқланади, инфекцион ёки аллергик яллиғланиш устунлиги аниқланади. Бронх ўсмаси диагностикасида цитологик текшириш айниқса юқори хавф гуруҳига кирувчи шахсларни профилактик текширишда ишлатилади. Балғамда якка ёки тўп ҳолдаги ўсма ҳужайраларининг топилиши ўпкадаги ўсма жараёнини нафақат тасдиқлайди, балки унинг гистологик турини ҳам аниқлаб беради. Балғамни микробиолгик текширув ўз ичига микроскопик текширув, соф культурани олиш, уларни дори воситаларига сезгирлигини аниқлаш ва бошқа текширувларни олади. Трахеобронхиал секретдан кўпинча қуйидагилар ажратиб олинади: патоген- Streptococcus pneumonie, Haemophilus influenzae; шартли патоген- неклостридиал анаэроблар– Staphilococcus aureus, Staphilococcus epidermis, Streptococcus hemolyticus, Klebsiella pneumoneae, Escherischia coli. Балғамни бўялган ва бўялмаган препаратларида донадор Candida замбуруғларининг топилиши ўпка кандидози диагнози учун етарли эмас; актиномицет колонияларининг йирингли массалар билан бирга топилиши диагностик аҳамиятга эга.
Бактероскопияда туберкулёз микобактерияларини аниқлаш муҳим аҳамиятга эга, уларни Циль-Нильсен усулида фуксин билан қизил ранга бўяб топилади.Оддий усул билан бўялган балғамни текширганда 1мл балғамда 100 000 дан кўп туберкулёз микобактериялари бўлса натижа мусбат бўлади. Агар натижа манфий бўлиб туберкулёзга шубҳа туғилганда концентрациялаш методидан фойдаланилади. Флотация методи туберкулёз микобактерияларни 1мл балғамда балғамда 50 000 га яқин бўлганда ҳам аниқлаш имконини беради. 1-2 кунда йиғилган 10-15 мл балғам гомогенизацияланиб, натрий ишқори 0,5% ли эритмасининг иенг миқдори билан аралаштирилиб, 10 минут чайқатилади. Сўнгра 100мл дистилланган сув ва 0,5 мл бензин қўшилиб яна балғамли-10 минут давомида аралаштирилади. Тахминан 30 минутдан сўнг юзага қалқиб чиққан бензин томчиларидан иборат флотацион халқа туберкулёз микобактерияларни тутади. Олинган материалдан ёруғлик ва люминисцент микроскопия учун препарат тайёрланади.
Грам усулида бўялган балғам микроскопиясида занжир ҳосил қилган стрептококклар, узум шингилига ўхшаш стафилококклар, фриндлер диплобактериялари, пневмококклар кўринади.
Ўпка ва бронхларнинг специфик касалликларида қўзғатувчини топишда балғам ва бронх ювиндиси тегишли озуқа муҳитига экилади. Ўсган микробларни антибиотик препаратларга сезгирлиги текширилади ва иденфикацияланади. Балғамдан ажратиб олинган микроорганизмлар ролини аниқлаш учун уларнинг миқдори аниқланади ва яна олинган културани бемор зардоби билан билвосита иммунофлюоресценция реакциясидан ҳам фойдаланилади. Микроскопик текширув самарадорлигининг асосий шарти патологик материални антибиотикотерапиядан олдин олишдир, даволашдан кейин қисқа давр ичида олинган бўлса материалга тўғри ишлов бериш керак. Микрофлорани динамик ўрганиш кўзгатувчи алмашинувини аниқлаш имқонини беради. Кўпроқ маълумот олиш учун ўша патоген ёки шартли патоген микроорганизмни 2-3 марта текшриш керак
Биологик текшириш-туберкулёз микобактериясига янада сезгир усулдир. Носпесифик микрофлорани йўқотиш учун олтингугурт кислотаси билан ишлов берилган балғам ҳайвонниг (денгиз чўчқаси боласига) қорин пардага ёки чов соҳасига юборилади. Балғамда туберкулёз микобактериялари бўлса 1-3 ойдан сўнг ҳайвонда специфик, стуберкулёзга хос яллиғланиш аниқланади. Ушбу методни қўллаш узоқ вақт талаб қилганлиги учун чекланган (иуберкулёз белгилари ривожланиши учун 3 ой керак).