№2 амалий машгулот учун хронологик карта

Туберкулёзнинг турли шакллари ва ўпка сурункали носпецифик касалликларида йўтал ва иситма характери.

1. 
   Йўтал пайдо бўлишининг патогенетик механизмлари.
   
2. 
   Йўтал ва балғам ажралишининг таққослама ташхиси
   
3. 
   Иситма пайдо бўлишининг патогенетик механизмлари
   
4. 
   Иситманинг турли график тасвирлари.
   
5. 
   Иситманинг қиёсий ташхислаш аспектлари.
   
6. 
   Номаълум сабабли иситма тушунчаси.
   
7. 
   Беморларда йўтал, балғам ажралиши кузатилганда УАШ тактикаси алгоритми.
   
8. 
   Беморларда иситма симптоми кузатилганда УАШ тактикаси алгоритми.
   

Йўтал (tussis) – рефлектор акт бўлиб, нафас ва ёрдамчи мушакларнинг овоз ёриғи ёпиқ пайтида таранглашиши ва кейинчалик унинг очилиши ҳамда “турткисимон” нафас чиқиши, натижада нафас йўлларидаги моддаларнингфаол ажралиши билан характерланади. Нормал шароитда чанг заррачалари, бактериялар, бироз шиллиқ, нафас йўлларига тушганда, трахея ва бронхларнинг шиллиқ қаватидаги ҳилпилловчи эпителийнинг фаол ҳаракати туфайли чиқарилади. Йўталнинг физиологик аҳамияти нафас йўлларини нафас олганда тушган ёки кичик бронхлар перистальтик ҳаракати ва йирик бронхлар ҳамда трахея киприксимон эпителийси фаолияти етарли даражада дренажлашни бажара олмаганда эндоген ҳосил бўлган ёт моддалардан тозалашдан иборат. Тез-тез, нисбатан доимий ёки турғун қайтарилувчи йўтал кўп ҳолларда нафас олиш аъзолари билан боғлиқ патологик жараённинг симптоми ҳисобланади.
Нафас йўлларига ёт жисм тушганда ёки уларда нафас тизимининг касалликлари туфайли йиғилган шиллиқ, йиринг ёки қон рефлектор химоя акти ҳисобланувчи йўтал билан чиқарилади. Халқум, ҳиқилдоқ, трахея ва йирик бронхларнинг шиллиқ қаватида жойлашган адашган нерв ва тил ости нерв охирларининг таъсирланиши оқибатида ҳам рефлектор акт сифатида йўтал кузатилиши мумкин. Энг кичик бронхларда ва альвеолаларда бундай нерв охирлари йўқлиги сабабли йўтал акти чақирилмайди. Халқум орқа девори, овоз йўли ,трахея ва плевра йўтал зоналарининг таъсирланиши натижасида кўп ҳолларда осонгина йўтал чақирилиши мумкин.
Бироқ рефлектор таъсирланиш бошқа жойларнинг - бурун бўшлиғи ва ҳатто ички аъзоларнинг таъсирланиши оқибатида ҳам вужудга келиши мумкин. Йўтал марказий генез эга бўлиши ҳам мумкин, бунда таъсирланиш мия пўстлоғидан келиб чиқади ва ўзига хос нерв қўзғалиши сифатида намоён бўлади. Йўтал турткиси механизми чуқур нафас олиш ва бирданига ҳамда кучайган нафас чиқариш асосида ётади,бунда йўтал турткиси овоз ёриғи ёпиқ пайтида бошланади, кейин эса ҳаво торайган овоз ёриғи орқали худди «отилиб чиқади».
Нафас йўллари яллиғланиш жараёнларида нерв охирлари шиллиқ қаватлари шиши ёки патологик суюқлик( балғам) йиғилиши натижасида “қитиқланади”. Шиш ва суюқлик тўпланиши келиб чиқиши бўйича аллергик ёки циркулятор димланиш оқибати ҳам бўлиши мумкин. Ёш болаларда механик таъсирловчилар нафас йўлларидаги ёт жисмлар, бошқа ҳолатларда эса- кўкс оралиғи катталашган лимфа тугунлари ва ўсмалари билан трахея ёки адашган нервнинг эзилиши ҳисобига бўлиши мумкин.
Йўтал рефлекси одатда узунчоқ мия йўтал марказига узатилувчи адашган нервнинг нафас йўлларидаги сезувчи нерв охирлари ёки плеврадаги рецепторларнинг таъсирланишидан бошланади. Йўтал рефлексининг шаклланиши бош мия пўстлоғининг бошқаруви остида бўлиб, у ноихтиёрий ёки ихтиёрий чақирилган бўлади. Кўпчилик ноихтиёрий ҳолатларда йўтал нафас йўлларидаги ёки плеврадаги рецепторларнинг таъсирланишидан келиб чиқади. Шунингдек марказий келиб чиқувчи йўталлар (аниқроғи невроз оқибатида ёки невротик йўтал) ва эшитиш рецепторларини таъсирланиши, қизилўнгач ва бошқа нафас йўлларидан ташқарида жойлашган рецепторларнинг таъсирланиши оқибатида келиб чиқувчи йўталлар ажратилади.
Нафас йўлларидаги йўталга кўпроқ сезувчан рефлексоген зоналар мавжуд бўлиб, уларга ҳиқилдоқ усти тоғайи орқа юзаси, овоз бурмалари ва бурма ости соҳаси, шунингдек трахея бифуркацияси ва бўлак бронхларнинг бўлиниш жойлари киради. Бронхлар диаметрининг камайиши билан рецепторлар миқдори параллел равишда камайиб боради ва сегментар бронхларнинг шохчалари таъсиротларга кам сезувчан бўлиб колади. Плевранинг рефлексоген зоналари илдиз атрофи соҳаларида ва қовурга-диафрагмал синусларида жойлашган, лекин йўтал рефлекси унинг бошқа қисмларининг таъсирланишидан ҳам келиб чиқиши мумкин. Тажрибада ўпка тўқимасининг ўзини таъсирлаб йўтал рефлекси чақирилмаган. Ўпка тўқимасида жойлашган чегараланган патологик жараёнларда йўтал йирик бронхларга етарли микдорда балғам тушиши ёки плевранинг патологик жараёнга тортилиши оқибатида юзага келади.
Синусит ёки ринитда бурун ажралмалари халқумнинг орқа девори бўйлаб оққанда ёки ошқозон-қизилўнгач рефлюксида йўтал сабаби узоқ муддат аниқланмаслиги мумкин. Нафас йўлларишиллиқ қаватининг узоқ вақт таъсирланиши натижасида яллиғланиш, сезувчанликнинг ошиши ва йўтал кучайиши кузатилади.
Йўталнинг бошқа сабаблари бўлиб- нафас йўллари шиллиқ қаватининг яллиғланиши ва инфильтрацияси, уларнинг босилиб қолиши ва бронхоспазми ҳисобланади.
Яллиғланиш (одатда, инфекция туфайли) ўткир ва сурункали бронхитда, бронхоэктазларда кузатилади. Ўткир бронхитдан сўнг бронхларнинг сезувчанлиги ошиши ҳисобига йўтал бир неча хафта давомида сакланиб қолиши мумкин.
Нафақат ёш болаларда, балки катталарда ҳам узоқ муддат йўталишнинг сабаби кўкйўтал бўлиб ҳисобланиши мумкин. Тахминий диагноз клиник кўриниши бўйича кўйилади, лекин у серологик тестлар ёрдамида тасдиқланиши керак. Бронхиал астмада йўталнинг сабаби бўлиб яллиғланиш ва бронхоспазм ҳисобланади. Клиник манзарасига- ҳансираш, ҳуштаксимон нафас, йўтал, бўғилиш хуружи хос (аммо йўтал баъзан бронхиал астманинг ягона симптоми бўлиб ҳисобланади).
Нафас йўлларининг инфильтрацияси ўпка ракида, карциноидда, саркоидозда, туберкулёзда кузатилади. Ниҳоят, доимий кучли йўталнинг сабаби катталашган лимфа тугунлари, кўкс оралиғи ўсмалари ёки аорта аневризмаси билан трахея ва бронхларнинг эзилиши бўлиши мумкин.
Йўталнинг сабаби бўлиб ўпканинг паренхиматоз касалликлари: гистиоцитозХ, зотилжам, ўпка абсцесси бўлиши мумкин.
Йўтал кўпинча юрак етишмовчилигида кузатилади (яъни ўпканинг интерстициал ва перибронхиал шиши оқибатида).
Ундан ташқари дори препаратларининг ножўя таъсирлари оқибатида ҳам кузатилиши мумкин. Масалан, АПФ ингибиторлари билан даволаш пайтида, кўпинча даволашнинг 1- ҳафтасида, айримларда кечроқ бир неча ойдан сўнг 5-20% беморларда йўтал келиб чиқади. Унинг келиб чиқиш механизми охиригача аниқланмаган. Эҳтимол, у брадикинин ва Р моддасини парчаловчи АПФ блокадаси оқибатида уларнинг миқдори ошиб кетиши туфайли келиб чиқади.
Йўтал маълум бир касалликнинг махсус белгиси ҳисобланмайди, лекин унинг симптоми сифатидаги аҳамияти унинг хусусиятлари ва характерини, хусусан унинг кучи, доимийлиги ё даврийлиги, тембри ва баландлиги, оғриқлилиги, балғам ажралиши (нам йўтал) ёки ажралмаслигини (қуруқ йўтал)баҳолаганда ортиб боради. Йўталнинг бир марталик кучли хуружи тутун ёки бошқа қитиқловчи моддалар билан нафас олганда, нафас йўлларига ёт таначалар ёки овқат моддалари тушганда кузатилади. Доимий кучсиз йўтал томоқ, ҳиқилдоқнинг сурункали касалликларида, димланишли бронхит, юрак касалликларида, ўпка туберкулёзида, кучи бўйича турлича йўтал –сурункали трахеит, бронхитда кузатилади. Сурункали трахеобронхитда йўтал рецепторларининг қўзғатувчиларга бўлган сезгирлиги ошади, бунда йўтал кам қўзғатувчи ҳидлар таъсирида ёки ҳавонинг намлиги ва ҳарорати ўзгаришларида ҳам вужудга келади. Даврий йўтал ўткир респиратор касалликларда, ҳамда чекувчиларда, алкоголикларда, бронхиал астма билан касалланган беморларда кузатилади.
Жарангдор дағал (акилловчи) йўтал кўпинча ўткир ларингитда, болаларда-бўғмада кузатилади. Бундай йўтал одатда товушнинг хириллаши ва афония билан бирга кузатилади. Йўтал трахеобронхит, плеврит, пневмонияда анча кучли бўлади. Товушсиз йўтал товуш бурмалари фалажида ёки емирилишида кузатилади (афония билан бирга кузатилади), шунингдек трахеостомада, бемор жуда ҳолсиз бўлганда ҳам кузатилади. Шовқинсиз кучсиз йўтал сурункали обструктив бронхит, ўпканинг асоратланган эмфиземасига хос. Тумороз бронхоаденити мавжуд болаларда битонал йўтал пайдо бўлади, бунда дағал асосий тонга мусиқий юқори обертон қўшилиб келади
Тутқаноқли ёки конвульсив йўтал кўпинча кечқурун, хуруж билан бошланувчи ўзига хос хусусиятга эга. Тутқаноқли йўтал кетма-кет келувчи йўтал турткилари ва улар орасидаги узун ва жарангдор нафас олишлар билан характерланади; кўпинча йўтал хуружлари қайтарилиши (реприз) ва қусиш билан кузатилиши мумкин. Бундай йўтал кўкйўтал учун хос.
Қуруқ йўтал (таъсирланишдан кейинги Й., фойдасиз Й.) трахеянинг экспиратор стенози, плевра жарохатланиши, кўкс оралиғи, бронхлар атрофидаги патологик жараёнлар (кўпинча яллиғланишсиз), бронхларнинг ўсма, катталашган лимфа тугунлари, аорта аневризмаси билан эзилишлари, нафас йўлларига ёт жисмларнинг тушишида кузатилади. У кўпинча оғир бўлади, беморлар қийналади. Қуруқ йўтал деб одатда ўткир ларингит, трахеит, бронхит, пневмония бошида кузатиладиган йўталга ва бронхиал астма хуружининг эквивалентига ҳам айтилади. Аммо бу касалликларда кўпинча кам балғамли йўтал ҳакида гап кетади.
Балғамли йўтал бронхиал шиллиқнинг гиперсекрецияси, нафас йўлларида экссудат ҳосил бўлиши билан (бронхит, пневмонияда) ёки уларга суюқлик тушиши (м-н, ўпкадаги паразитар киста ёрилганида) билан кузатилувчи касаликларда учрайдм.. Кўп миқдордаги балғам бронхлар билан алоқада бўлувчи бўшлиқлар бўлганда кузатилади, бу бўшлиқларда секреция, экссудация, тўқима парчалари тўпланади (бронхоэктаз, абсцесс). Балғамли йўтал бронхларда қўзғатувчи модда (шиллиқ, йиринг) тўпланганда ҳам кузатилади ва йўталиб бўлгандан сўнг тўхтайди.
Юқори нафас йўлларининг сурункали яллиғланишли касалликларида, айниқса чекувчиларда йўтал кўпинча эрталаб кузатилади (яъни кечкурун нафас йўлларида тўпланиб қолган балғамни чиқариб ташланади). Кечки пайтдаги йўтал кўпинча адашган нерв тонусининг физиологик кучайиши оқибатида ёки постдурал дренаж, аллергик бронхит, бронхиал астма ва юрак астмасида тунги йўтал тез-тез бронхоспазм билан қўшилиб учрайди. Агар патологик жараён рецептор сезгирлиги юқори бўлган соҳада жойлашган бўлса ҳам йўтал учрайди (бронхопульмонал лимфа тугунларнинг катталашиши, ўпка туберкулёзи ва бошқалар).
Йўталдаги балғам хусусиятлари муҳим диагностик аҳамиятга эга. Бронхиал астма, трахеитда, ўткир бронхитнинг бошланғич даврида йўтал шишасимон шилимшиқ балғам билан кузатилади. Кейинчалик балғам шилимшиқ йирингли бўлиб қолади. Ўткир ўчоқли зотилжамда шилимшиқ - йирингли балғам ажралади (баъзан қон аралаш). Крупоз зотилжамда - зангсимон балғам ажралади. Сурункали зотилжамни бронхоэктаз билан қўшилиб келганда, ўпка абцесси ва гангренасида балғам йирингли, кўпинча бад-бўй ҳидли бўлади сил каверналари бўлганда йўтал йирингли, тангасимон балғамли бўлади. Ўпка инфаркти, туберкулёз, бронх ўсмаси, ўпкада қон димланганда, қон аралаш балғамли йўтал кузатилади. Бронх ўсмасининг кечки белгиси бўлиб малина желатинига ўхшаш балғамли йўтал ҳисобланади.
Тез-тез, кучли йўтални узоқ вақт кучли хуруж қилиши натижасида, аста-секин ўпка ичи босими ошиб ўпка эмпиемаси, кичик қон айланиш доираси гипертензияси, ўпка юраги ривожланишига олиб келиши мумкин. Йўтал давомида катта қон айланиш доирасидаги веноз босимининг ошиши натижасида баъзан склерада, бронх веналар тизимида кичик қон қуйилишлари пайдо қилади. Кучли йўтал хуружлари ҳушдан кетиш, юрак ритмининг бузилиши билан асоратланиши мумкин. Ўпка буллёз эмфиземасида кучли йўтал оқибатида альвеолалар ёрилади ва пневмоторакс кузатилади.