1.“Avesto” kitobi – Vatanimiz tarixini o’rganishda muhim manba. “Avesto”

87.Mo’g’ullar istilosidan keyin O’rta Osiyoda ijtimoiy-siyosiy vaziyat.


XIII asrning 20-yillarida Chig`atoy tasarrufiga berilgan Movarounnahr, Yettisuv va Sharqiy Turkistonda Chig`atoy ulusi tashkil topdi. Chig`atoyxonning ulusni boshqaradigan o`rdasi Ili daryosi bo`yida edi. Viloyatlar va hunarmandchilik shaharlarini boshqarishda Chig`atoy o`ziga bo`ysundirilgan xalqlarning yuqori tabaqa vakillari xizmatidan foydalanadi. Movarounnahrni bevosita idora etish ishlari hali Movarounnahr zabt etilmasdan ilgari Chingizxon huzurida xizmat qilgan xorazmlik savdogar Mahmud Yalavochga beriladi. U Xo`jand shahrini o`ziga qarorgoh qilib oladi va shu yerda turib, Movarounnahrni idora qila boshlaydi. Harbiy hokimiyat, aholini ro`yxatdan o`tkazish, soliq yig`ish ishlari dorug`achi va tamg`ach deb ataluvchi mo`g`ul amaldorlari qo`lida bo`lardi. Mo`g`ul bosqoqlari (mahalliy hokim) ixtiyoridagi ko`p sonli askarlar Mahmud izmiga bo`ysundirilgan edi. Mahmud Yalavoch shularga suyanib mo`g`ul xoqonlari talabini ijro qilar va o`zining cheksiz hukmronligini amalga oshirar edi. Soliq turlari. Chig`atoy xonlari markaziy hokimiyat xazinasi uchun aholiga turli soliqlar solib, zoiavonlik bilan undirib olishar edi. Ziroatchi dehqonlardan olinadigan yer solig`i bu davrda "kalon" deb yuritilgan. Chorvadorlarga esa "qopchur" solig`i solingan. Davlat xazinasi uchun "shulen" nomi bilan yuritilgan oziq-ovqat solig`i ham undirilgan. "Shulen" har bir podadan ikki yashar qo`y, qimiz uchun har ming otdan bir biya hisobida olingan. Hunarmandlar va savdogarlardan "targ`u" solig`i undirilgan. Targ`u ishlab chiqarilgan mahsulot yoki sotilgan molning o`ttizdan bir qismi hajmida undirilgan. Bulardan tashqari aholiga tuz solig`i, jun va kumush solig`i solingan. Yosoq kitobi mo`g`illarning huquqiy qoninlari to`plami. Kalon - hosilning 1/10 qismi hajmida olingan soliq. Chig'atoy ulusi - imperiya taqsimlanganda uning Chig'atoyga tekkan qismi. Keyinchalik u Chig'atoy davlatiga aylangan. Qopchur - chorva mollari bosh sonining 1% miqdorida olingan soliq. Soliqlar mahalliy amaldorlar tomonidan barot (ijara) tartibida avvaldan bir yo`la to`lab yuborilardi, so`ngra ular aholidan yig`ib olinardi. Aholidan yig`ib olish paytlarida soliqlar, shubhasiz, rasmiylashtirilgan miqdordan oshirib undirilardi. Mo`g`ullar hukmronligining dastlabki yillaridayoq mo`g`ul xoqonlari o`zlariga xizmat ko`rsatgan kishilarga, ayrim katta yer egalari va savdogarlarga turli yorliq va payzalar berardilar. Payza oltin, kumush, jez va yog`ochdan yasalgan taxtachalardan iborat bo`lardi. Bunday payza yoki yorliqqa ega bo`lgan kishilar, shu jumladan elchi, soliq yig`uvchilar va boshqa ma'murlar aholidan turli xil yig`im va to`lovlarni talab qilib olish huquqiga ega edilar. Bunday payza va yorliqlar ko`plab berilardi. Bundan tashqari, mamlakatning, savdo yo`llarida joylashgan bekat - yomlarning xizmati va xarajati ham aholining bo`yniga yuklangan edi. Davlat topshirig`i bilan qatnaydigan son-sanoqsiz elchilar, choparlar va xabarchilarga bekatlarda mahalliy aholi xizmat qilishga, ularga ot-ulov, oziq-ovqat, yem-xashak va boshqa kerakli buyumlarni topib berishga majbur edi. Zo`rlik, jabr-zulmning nihoyatda kuchayishi, xilma-xil majburiy to`lov va yig`imlarning haddan tashqari ko`pligi mehnatkash ommaning tinkasini quritgan edi. Bunday ahvol, shubhasiz, mo`g`ullarga nisbatan norozilikni oshirib, istilochilar istibdodiga qarshi xalqning bosh ko`tarishiga olib keldi. Shunday qo`zg`olonlardan biri Buxoro vohasidagi Torob qishlog`ida ko`tarilgan xalq qo`zg`oloni bo`ldi.