17-мавзу: тарбия жараённинг мазмун ва моҳияти. Тарбиявий таъсир этиш усуллари, воситалари ва уни амалда қЎллаш шакллари

Рағбатлантириш турлари 
Мактаб деворий газетаси ёки радиоси орқали 
номини қайд этиш 
Сафда биринчи ўринда туриши 
Мусобақаларда байроқдор бўлиши 
Қўллаб-қувватлаш 
Жамоа номидан миннатдорчилик 
миннатдорчилик билдириш 

---

ошириб мақташ, бошқа ўқувчиларга таққослаш, уларни камситмаслик, талабчанликни 
бўшаштирмаслик каби шартларга мувофиққўлланилади. 
Жазолаш тарбияланувчининг хатти-ҳаракати ва фаолиятига салбий баҳо 
беришдир.
Жазо ҳам ўқувчининг индивидуал хатти-ҳаракатлари ва умумжамоанинг фаолияти 
учун қўлланиладиган энг сўнгги тарбия усули. Жазо чораларини қўллашда жисмоний 
жазо, уриш, калтаклаш каби усуллардан фойдланиш мумкин эмас, ўқувчини қўрқитиш, 
ғазаблантириш ҳам ижобий натижа бермайди. Аксинча, ўқувчи қўрққанда ёлғон 
гапиришни ўрганади, икки юзламачи бўлиб қолади. 
Мактабларда қўллаш мумкин бўлган жазо чораларига қуйидагилар киради:
 
 
 
Танбеҳ бериш – энг муҳим жазо чораси. Ўқитувчи ўқитувчига юзма-юз туриб 
танбеҳ беради, буни кундалигига ёзиб қўйиш мумкин. 
Огоҳлантириш – содир этилиши мумкин бўлган муайян хатти-ҳаракатларнинг 
олдини олиш мақсадида қўлланилади. 
Ҳайфсан бериш – ўқувчининг маълум хатти-ҳаракатларини қатъий чоралар 
асосида баҳолаш. Агар танбеҳ ва огоҳлантириш кутилган натижани бермаса, ўқувчи 
белгиланган интизомни бузаверса, унинг айби қай даражада бўлиши ва интизомни қандай 
шароитда бузганлигини инобатга олиб унга ҳайфсан эълон қилиш мумкин. 
Уялтириш - ўқувчининг маълум хатти-ҳаракатларига жамоа ёки унинг тарбияси 
учун масъул бўлган субъектлар (ота-оналар, васийлар, жамоатчилик вакиллари ва 
бошқалар) олдида баҳо бериш. Одамнинг энг нозик сезгиларидан бири уят, ор-номус ва 
шарм-ҳаёдир. Одамда инсонда иззат-нафс, одамийлик қанча кучли бўлса, аввало, ўзини 
ҳурмат қилса, унда ор-номус, уят шунчалик кучли бўлади. Болаларни тарбиялашда шу 
ҳис-туйғуларни эҳтиёткорлик билан ўстириш лозим, лекин ҳадеб уялтиравериш ва 
қизиртиравериш ярамайди. Бундан оқилона ва ўз ўрнида фойдаланиш керак, шундагина 
ижобий натижага умид қилиш мумкин. 
Жазо пухта ўйлаб қўлланилиши лозим, аксинча, жаҳл устида жазолаш мумкин 
эмас. Жазолар якка характерда, яъни, биргина усулни қўллаш асосида бўлсин, ўқувчининг 
айбига мос, мувофиқ бўлиши, тез-тез қўлланилмаслиги, жазоланувчида жазонинг тўғри 
белгиланганлигига нисбатан шубҳа туғилмасин ва улар ўз айбларини сезсин. Жамоада 
муҳокама қилиш ва жамоа томонидан қўллаб-қувватланган жазо берилса, унинг таъсир 
кучи янада ошади. Барча ҳолатларда ҳам жазо тарбияланувчининг жисмоний ва руҳий 
азоб-уқибатларига солмаслиги, уни таҳқирламаслиги, шаънини ерга урмаслиги керак.
Хулоса қилиб айтганда юқорида таърифланган тарбиянинг умумий методлари 
ўқувчиларга педагогик таъсир кўрсатиш соҳаларини қамраб олмайди.
Жазолаш 
Танбеҳ бериш 
Огоҳлантириш 
Ҳайфсан бериш 
Уялтириш