17-мавзу: тарбия жараённинг мазмун ва моҳияти. Тарбиявий таъсир этиш усуллари, воситалари ва уни амалда қЎллаш шакллари

Мунозара тарбияланувчиларга ҳиссий-оғзаки таъсир кўрсатиш асосида уларда 
маънавий-ахлоқий сифатларни шакллантиришга йўналтирилган баҳс-мунозара усули 
бўлиб, сиёсий, иқтисодий, маданий, эстетик ва ҳуқуқий мавзулар («Дид ҳақида баҳс», 
«Машҳур бўлиш йўллари», «Биз маданиятли кишилармизми?» ва ҳоказолар)да 
ўтказилади. Мунозара турли нуқтаи назарлар тўқнашган вазиятда ўқувчиларда маълум 
ҳодисага нисбатан ишонч ҳосил қилишга ёрдам беради. 
Мунозара асосида турли қарашлар ётади. Баҳс ижобий натижа бериши учун пухта 
тайёргарлик кўриш мақсадга мувофиқ. Мунозара учун мустақил мулоҳаза ва қарашни 
юзага келтирувчи 5-6 та савол тайёрланади. Ушбу саволлар билан мунозара 
иштирокчилари 
олдиндан 
таништириладилар. 
Баъзан 
тарбиячи 
мунозара 
иштирокчиларини ўзи тайинлаши ҳам мумкин. Чиқишлар жонли, эркин ва қисқ бўлиши 
зарур. Матнни ёзиш керак эмас, агар шундай ҳолат юз берса мунозара зерикарли тус 
олади. Педагог мунозара иштирокчиларига фикрларини ихчам, асосли ва далиллар 
асосида баён этишга ёрдам беради. 
Машқ ва ўргатиш (фаолиятда машқлантириш) методлари муайян 
машқёрдамида болалар фаолиятини оқилона, мақсадга мувофиқ ва ҳар томонлама пухта 
ташкил қилиш, уларни ахлоқ меъёрлари ва хулқ-атвор қоидаларини бажаришга 
одатлантиришдир. Одатлар болаликдан таркиб топади ва шахс ривожланишининг кейинги 
босқичларида мустаҳкамланиб боради. 
Ўқитувчи ҳамда ота-оналар болаларда ижобий одатларнинг тарбияланиб 
бораётганлигини кузатиб боришлари керак. Ўқувчилар одатларни ўз яқинларидан мерос 
қилиб олмайди, балки улар атрофдагилар билан фаол мулоқотга киришишлари туфайли 
тақлид қилиш, узлуксиз тарбияни йўлга қўйиш асосида таркиб топтирилади. Натижада 
одат характерга айланади. 
Машқ муайян хатти-ҳаракатларни кўп маротаба такрорлашни ўз ичига олади. 
Машқ ва одатлантириш ўқувчи учун онгли, тжобий жараёндир. Машқ натижасини 
кўникма, одат, янги билимлар ҳосил қилинади, ўқувчининг ақлий қобилияти 
ривожланади, маънавий-ахлоқий сифатлари бойийди, ҳаётий тажрибаси ортади.
Ўргатиш тарбияланувчилар ижтимоий хулқ-атвор кўникмалари, одатларини 
шакллантириш мақсадида режали ва изчил ташкил қилинадиган турли ҳаракатлар, амалий 
ишлардир. 
Ўргатиш бир неча изчил ҳаракатлар йиғиндисидир. Ўқитувчи бу ҳаракатларни 
кўрсатиб бериши, тушунтириши, кузатиши лозим. 
Тарбия амалиётида машққилишнинг турли хили мавжуд: 
1) 
фаолиятда машққилиш; 
2) 
кун тартиби машқлари; 
3) 
махсус машқлар. 
Фаолиятда машққилиш меҳнат, ижтимоий ҳамда жамоа фаолиятини ташкил этиш 
ва ўзаро муносабатни йўлга қўйиш одатларини тарбиялашга қаратилгандир. Кун тартиби 
машқлари белгиланган кун тартибига амал қилиш, шу билан боғлиқ истак ва ҳаракатларни 
бошқариш, иш ва бўш вақтдан тўғри фойдаланиш одатига ўргатади. Махсус машқлар 
маданий хулқ кўникма ва малакаларини ҳосил қилади, мустаҳкамлайди.