14-mavzu: Nutq madaniyatini egallashning usul va yo‘llari. Nutqqa tayyorgarlik ko‘rish. Nutq texnikasi Reja

Nutqqa tayyorgarlik ko‘rish tartibi 
1. Mavzu tanlash va unga nom qo‘yish hamda ma’ruzani 
shakllantirish. 
2.Material to‘plash. 
3. Ishchi rejani tuzish. 
4.Ishchi reja 
negizida 
nutqning 
asosiy 
qismini 
tayyorlash. 
5. Nutqning xulosa qismini yozish. 
6. Nutq matnini tahrir qilish. 
7. Nutqning asosiy rejasini esda saqlash. 
8. Nutqni so‘zlashga tayyorgarlik ko‘rish – ovoz chiqarib 
gapirish, oyna oldida so‘zlash, vaqtga qarab so‘zlash, 
videotasmaga yozib olish. 
Matnni yozish uchun quyidagi ishlarni bajarish mumkin: faktlar ro‘yxatini 
tuzib olish; eng asosiylarini tanlab olib, 2-darajalilarini o‘chirib tashlash lozim; eng 
kerakli deb bilgan faktlarinigizni olib qolib qolganlarini o‘chirish kerak; Matnni 
qaytadan o‘qib chiqib yana nimalar etishmayotganligini aniqlash va o‘sha joyga 
belgi qo‘yib qo‘yish; uni kirish, asosiy qism, xulosalarga bo‘lib chiqib, kirish va 
xulosa qismlarini batafsil bayon qilish; matn boshidan oxirigacha mantiqiy 
izchillikda bayon qilinishiga alohida e’tibor berish lozim bo‘ladi. 
D.Karnegining aytishicha, yozma matn faqat tayyorgarlik ko‘rgandagina 

---

qo‘llanishi, nutq so‘zlayotganda esa unga qarash kerak emas, aksincha, uni 
cho‘ntakka solib qo‘yish kerak. Lekin bu ishni faqat kuchli notiqlargina va bir 
mavzuni qayta-qayta so‘zlaydiganlargina eplashi mumkin. SHuning uchun matnni 
kichik qog‘ozlarga yozib olib ulardan kerakli o‘rinlarda foydalanish orqali ham 
yaxshi nutq so‘zlash mumkin. Matnni yozib bo‘lgandan so‘ng uni so‘zlashga 
o‘rganish kerak. Matnni quruq yodlab olish bilan ish bitmaydi, yodlab olingan 
matnni tantanali marosimlardagina aytish mumkin. Notiq yod olgan iboralarni 
o‘ylab, ushbu mavzu borasida men shunday taklifni o‘rtaga tashlayman, falon 
sabablarga ko‘ra shunday qilish lozim deb o‘ylayman, deb gapirishi kerak. Notiq 
uchun eng muhimi tinglovchilarda qiziqish uyg‘ota bilishdir. Nutqda eng kerakli 
iboralarni alohida, ifodali va ishonarli ohangda aytishi ma’ruzaga tabiiylik baxsh 
etadi hamda tinglovchilarning e’tiborini o‘ziga qaratadi. Tinglovchilarining 
e’tiborini jalb qilish va ularning ma’ruzani diqqat bilan tinglashlari uchun nutqning 
tushunarliligi va ifodaliligiga e’tibor qaratish lozim bo‘ladi. Buning uchun nutq 
mantiqiy izchillikda tuzilishi darkor. Nutqning tushunarliligi har bir frazaning 
aytilishiga, urg‘usiga va ohangiga bog‘liq bo‘ladi.