notiqning nutqi so‘zlovchi – tinglovchi munosabatini o‘rnatishda hamda ularning
o‘zaro tushunishlarini ta’minlaydigan asosiy vositalardan biridir. Bunda
so‘zlovchining tinglovchilarga murojaati,
salomlashishi, talablarni qo‘yishi,
ogohlantirishi, gapirish ohangi, yuz ifodasi, nigohi, savol berish va javob olish
usullarining barchasi muhim hisoblanadi.
Mashhur rus olimi M.V.Lomonosov o‘zining “Notiqlik bo‘yicha qisqacha
qo‘llanma"sida notiq bo‘lish
uchun avvalo, tabiiy qobiliyat zarurligini, tabiiy
qobiliyat esa ruhiy va jismoniy turlarga bo‘linishini aytadi. Olim jismoniy
qobiliyat deganda baland va yoqimli ovoz, uzun nafas va baquvvat ko‘krak,
shuningdek, sog‘lom tana va kelishgan qomatni nazarda tutadi.
Bugungi kunda notiqlarning yoki o‘qituvchilarning og‘zaki
nutqida barcha
kommunikativ sifatlar mavjud bo‘lsa-yu, lekin ularning ovozida u yoki bu nuqson
sezilsa, bunday nutq ta’sir kuchining yarmini yo‘qotadi.
“Tabiiy jismoniy
qobiliyat”
sifatidagi xirqiroq, chiyildoq, shang‘iroq kabi ovozlar hech qachon
yoqimli bo‘lolmaydi. Bunday yoqimsiz ovozdan “libos kiygan”
fikrlarning
ko‘pgina qismi nutq idrokining o‘ta sezgir va nozik darvozasi bo‘lmish
quloqdan o‘tolmay tashqarida qoladi. Bu, albatta, nutq egasi qo‘ygan maqsad –
muayyan bir axborotni tinglovchiga tugal va ta’sirli tarzda etkazish uchun qulay
sharoit yaratmaydi, balki unga monelik qiladi. Tabiatan ana shunday “quloqni
qiynaydigan” ovozga ega bo‘lgan odam o‘z ishining samarasidan chinakam huzur
topishi, SHayx Sa’diyning “Guliston” idagi muazzin holiga tushmasligi uchun
faoliyatining asosiy quroli nutq bo‘lmagan boshqa kasblarning etagini tutgani
ma’qul.
To‘liq,
mukammal shakllangan, talab darajasidagi nutq texnikasi notiq yoki
o‘qituvchining( umuman, so‘zlovchining) umumiy nutqiy madaniyatining eng
muhim uzvi hisoblanadi. Jonli, tovushli nutq va uning barcha unsurlarini to‘g‘ri
voqelantirish ko‘nikma va malakalarining jami nutq texnikasidir. Bunda ovozning
sifati, nutq jarayonida to‘g‘ri nafas olish, tovush va tovush qo‘shilmalarini aniq
talaffuz qilish, aniq diksiya kabi bir qator hodisalar nazarda tutiladi. Nutq
texnikasidagi bosh masala ovoz masalasidir. Asosiy quroli nutq bo‘lgan har bir
odam uchun ovoz hal qiluvchi ahamiyatga molikdir.
Notiqning ovozida quyidagi xususiyatlar bo‘lishi lozim:
-jarangdorlik (tovushning tozaligi va tembrning yorqinligi);
-keng diapazonlik (ovozning eng pastlikdan eng yuqorigacha bo‘lgan
darajasi);
-havodorlik (erkin so‘zlaganda yaxshi eshitiluvchanlikka ega bo‘lishi);
-ixchamlik, harakatchanlik;
-chidamlilik (uzoq ishlash qobiliyatiga ega bo‘lish);
-moslashuvchanlik (dinamik, tembr, melodikaning
eshitilish sharoitiga
moslasha olishi);
-qarshi shovqinlarga nisbatan barqarorlik (xalaqit beruvchi shovqinga qarshi
tembr va tessituraning o‘zgarib turishi);
-suggestivlik (ovozning hayajon ifodalash va bu orqali qanday so‘z
aytilayotganidan qat’iy nazar tinglovchining xulqiga ta’sir qilish xususiyati).
Buning uchun notiqning nutq texnikasi yaxshi rivojlangan bo‘lishi lozim.
Ovoz - nutq texnikasining eng muhim elementlaridan hisoblanadi. Notiqning
asosiy mehnat quroli uning ovozidir. Tovushlarni noto‘g‘ri talaffuz qilish natijasida
kulgiga qolish, qattiq va qo‘pol ohangda gapirish bilan notiq o‘zini so‘zlovchidan
uzoqlashtirishi, noto‘g‘ri nafas olish orqali paydo bo‘ladigan hansirash, yurakning
tez-tez urib ketishi, qizarib ketish singari holatlar natijasida aniq gapira olmasligi
mumkin. Shuning uchun notiq nutqiga bir qator talablar qo‘yiladi va ushbu talablar
kasbiy faoliyat jarayonida hal qilinadi hamda aniqlanadi:
1.
Notiqning ovozi tinglovchilarda yoqimsiz hislarni uyg‘otmasligi kerak,
aksincha, shirador va jozibador bo‘lishi lozim.
2.
Notiqning ovozida havodorlik bo‘lishi kerak, ya’ni o‘z
ovozini boshqara olish
qobiliyatiga ega bo‘lishi, o‘zi uchun emas, o‘quvchilar tinglashi uchun gapirishi
lozim.
3.
Ovoz – bu notiqning quroli bo‘lganligi tufayli ham tinglovchilarga qo‘ygan
talablarini bajartira olish ohangini tanlay bilishi kerak.
4.
Notiq vaziyatga qarab ovoz xususiyatlarini o‘zgartirib turishi lozim.
5.
Notiq nutq apparatiga ko‘p kuch tushganligi sababli uning ovozi chidamli
bo‘lishi zarur.
SHunga ko‘ra, notiqning ovozi jozibador, havodor,
chidamli va harakatchan
bo‘lishi kerak. Mazkur sifatlarni shakllantirish va ovozni sozlash bir qator
jarayonlarni o‘z ichiga oladi. Notiq ovozining shirador va jozibador bo‘lishiga
ashula darslarida hamda maxsus mashqlar qilish natijasida erishsa bo‘ladi.
Masalan:
Do'stlaringiz bilan baham: 
