|
Nuqtali mutatsiyalar.
1. Nukleotidlarni о‘rni almashishi, DNKning minimal buzilishi, nukleotidni ѐki nukleotid parasini о‘rin almashuviga olib keladi, bu xolat nuqtali mutatsiya deb ataladi.
− Kimѐviy moddalarning organizmga ta’siri natijasida nuqtali mutatsiya uch xil yо‘l bilan paydo bо‘ladi:
1. Nukleotidning kimѐviy modifikatsiyasi yо‘li bilan
2. Alkillashtiruvchi agentlarning nukleotidlarga ta’siri natijasida
3. DNK zanjiriga azotli birikmalarning toksikantlari analoglarini qо‘shilishi bilan Deletsiya (tushib qolish)ga olib keluvchi jaraѐnni kо‘rsatish uchun xamda xromosoma fragmentlarini qayta qurish ѐki qо‘shimcha xromosomalarning paydo bо‘lishini (xujayralarning nurli mikroskopda aniqlanishi asosida) ifodalash uchun klastogenez termini ishlatiladi.
− Klastogenezning kо‘proq uchraydigan formasi xromosomalarning bо‘linishi xisoblanib, ular ionizatsiya ѐki kо‘plab kimѐviy moddalarning ta’sirida vujudga keladi.
− Alkillovchi aintlar, ayniqsa molekuladaikki funksional guruxi bо‘lgan (oltingugrtli, kislorodli, azotli iprit va ulardan kelib chiquvchi moddalar xamda analoglari, bisulfan, karmustin va boshqalar) moddalar DNKning molekulalarini ikkala zanjirlari bilan kо‘ndalang bog‘lanish xosil qilib, ularning bо‘linishiga olib keladi
− Bо‘linish asosida buzilgan nukleotidlarning depurinlashishi ѐtadi Xromosoma abberatsiyasi
− Xujayralarga mutagenlarning ta’sir sharoiti
− Organizmning barcha xujayralari xujayra qismining bir fazasida bо‘ladi:
1. Tinchlik (faza So): xujayra funksiyasida ѐki tinch xolatda bо‘ladi. (kо‘pchilik bо‘linmaydigan samatik xujayralar);
2. Xujayra komponentlarining sintez fazasi (faza S): DNKning keyinchalik sintez bо‘lishi uchun tayѐrlash fazasi. Bu fazada kerakli miqdorda purin va piramidon asoslarini va DNKning boshqa kimѐviy komponentlarini yig‘ilishi kuzatiladi
3. DNK ning fazasi (faza M): xujayrada bor komponentlardan DNKning yangi molekulasini “yig‘ish”
− Bir qism kimѐviy moddalar ma’lum bir fazada turgan xujayralargina mutatsiyaga uchratishi mumkin, bunday moddalar siklospetsifik moddalar deyiladi.
− Boshqalar genetik apparatga xujayraning qaysi fazada (siklda) bо‘lishidan qatiy nazar о‘z ta’sirini kо‘rsatadi, ular siklonospetsifik moddalar deb ataladi.
− Bunday moddalarning о‘ziga xosligi toksikantning DNK buzilishi ta’sir mexanizmi bilan aniqlanadi.
− Nospetsifik sikliga, nukleotidlarning (alkillashgan agentlar, nukleotid modifikatorlar) kimѐviy buzilishga olib keladigan mutagenlar kiradi
− Barcha qolgan mutagenlar siklospetsifik xisoblanadi
− Kanserogenlar deb shunday kimѐviy moddalarga aytiladiki, ular
ta’sirida inson ѐki xayvon organizmida о‘simtalar paydo bо‘ladi ѐki о‘simtalar rivojlanish jaraѐni pasayadi. Bunday moddalarning organizmdagi taqdiri boshqa ksenobiotiklar qatori toksikologiyaning umumiy qonunlariga bо‘ysinadi.
− Ammo ularning organizmga ta’sirida о‘ziga xoslik kо‘rinib turadi.
Masalan,
− Ularning ta’sirida rivojlanadigan effekt uzoq davom etishi qa buning sababi, uzoq vaqt davom etgan kumulyativ jaraѐnning kam dozadagi ta’siri natijasi xisoblanadi.
− Yuqorida aytilgan moddalar guruxi irsiyatni “tashuvchi-molekulalarga” nisbatan aloxida о‘rinda bо‘ladi. Rak kasalining kimѐviy etiologiyasini birinchi bо‘lib Percival Pott tomonidan 1775 yilda aniqlangan.
− prof. Pott aniqlagan kasallar asosan kan (truba) tozalovchilar bо‘lib, qurum ta’siriga kо‘proq uchraganlar, shuning uchun xam avtor teri raki kasalligini keltirib chiqarishga qurum bilan surunkali kontakt sabab bо‘lganligini xulosa qilgan
− 100 yildan keyin rakning kо‘plab uchrashi nemis ishchilari ichida, toshkо‘mir smolasi bilan kontaktda bо‘lganlar orasida aniqlangan. Bu yerda asosiy modda qurum bо‘lgan.
− Keyinroq aniq bо‘lishicha smolada bor bо‘lgan moddalarning kanserogenligi ularning tarkibidagi politsiklik aromatik uglevodorodlar ekanligi ma’lum bо‘lgan. (PAU).
− Ushbu moddalarning tuzilish xarakteristikasi, qadimdan ma’lum bо‘lgan: benzo(a) piren va dibenz (a, va) antragenlarning kо‘rinishiga yaqin ekanligi ma’lum bо‘lgan.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
