11. Ma`ruza. Sanoat zaharlarining biologik ta’siri. Reja: Asab sistemasiga ta’sir etuvchi moddalar. Fibrogen ta’sirga EGA moddalar

Toksik ta’sir.

Sanoat zaharlari insonning nerv sistemasiga, qon aylanish sistemasiga, jigar va buyrakka ta’sir qiladi.

Neyrotropin deb ataluvchi moddalar qayta ta’sir qiluvchi (funkyional) yoki qaytmas (organik moddalar) ta’sir qiluvchi bo‘lib, ular nerv sistemasiga ta’sir qiladilar. Ularga organik erituvchilar (benzol, toluol, ksilol), yog‘ qatoridagi spirtlar, xlorlangan uglevodorodlar (vinilxlorid), simob, marganets, tetraetilqo‘rg‘oshin, stirol kiradi.

Neyrotrop zaharli moddalari uchun bosh miya asosiy obekt hisoblanadi. Bosh miyaga zahar ta’sirqilganda, boshda koordinatsion harakat yo‘qoladi, inson muvozanatini yo‘qotadi, insonni uyqu bosadi, boshi qattiq og‘riydi. Modda juda katta konsentratsiyalarda ta’sir etganda inson hushidan ketadi, ba’zi hollarda o‘lim bilan ham yakunlanishi mumkin.

Buyrakka ta’sir etuvchi zaharli moddalar suvda ham, qonda ham yaxshi eriydi. Bu moddalarga simob va og‘ir metallar tuzlari (vismut, qo‘rg‘oshin, xrom, mis tuzlari) kiradi.

Jigarga ta’sir etuvchi zaharlar. Bu moddalar gipotogen ta’sirga ega bo‘lib, jigarning yog‘li qatlamiga ta’sir qiladi. Bu moddalar jigarni yallig‘laydi, nekroz, serroz kasalliklarini keltirib chiqaradi. Ularga quyidagi moddalar kiradi:

1. 
   Xlorlangan uglevodorodlar: uglerod (IV) xlorid CCl₄, xloroform CHCl₃, dixloretan CH₂Cl - CH₂Cl, trixloretilen CHCl =CCl₂;
   
2. 
   Benzol hosilalari, netrobenzol S₆H₅NO₂, dinitrobenzol S₆H₆ (NO₂)₂ , trinitrotoluol S₆H₂ – CH₃(NO₂)₃, dinitrokrezol C₆H₂(OH)CN₃(NO₂)₂, anilin S₆H₅NH_2, stirol S₆H₅ – CH = C;
   
3. 
   Qo‘rg‘oshin va uning birikmalari: mishyak, fosfor, simob va boshqalar kiradi.
   

Qonga ta’sir etuvchi zaharlar. Ular quyidagi yo‘nalishlarda ta’sir qiladi:

1. 
   Suyak iliklarini shikastlaydi. Buning natijasida leykomitoz yoki leykamiya kaslliklari rivojlanib ketadi. Bu moddalarga benzol, stirol kiradi.
   
2. 
   Qondagi fermentlarning sintezi buzilishiga olib keladi. Bu moddalarga qo‘rg‘oshin va akrelatlar kiradi
   
3. 
   Qondagi gemogglobin xususiyatlarini o‘zgartirib, turli xil kasalliklarni chiqaradi. Bu moddalarga amino va nitro birikmalar, benzol qatori moddalari, anilin, nitrobenzol, nitrotoluol kiradi.
   

Ular qonda metogemoglobin M + Nv pigmenti (dog‘lari) hosil qiladi. M + Nv – metogemoglobingemoglabindan farqli o‘laroq, kislorod bilan birkmalar hosil qilmaydi. Buning natijasida organizmda kislorod yetishmasligini keltirib chiqaradi. Bu qon funksiyasini o‘zgartirib, nafas olish (funksiyasi) sistemasini buzadi. Misol uchun uglerod oksid qonda mustahkam birikma bo‘lgan karbooksigemoglobin – Hv SO hosil qiladi. Bu modda kislorod o‘rnini o‘zgartirib, nafas olish to‘qimalarini buzadi.

4. 
   Eritrotsitlarga zarar keltiradigan moddalar: mishyakli vodorod AsH₃, izopropil benzol gidroksidi, uksus kislotasi, Bertolle tuzi.
   

2.