|
Ekotoksikologiya asoslari
Xozirgi zamon ilmiy – texnika taraqqiѐti kimѐviy moddalar ishlab chiqarishga juda katta ta’sir kо‘rsatmoqda. Minglab xar xil kimѐviy parametrlar ishlab chiqarilib iqtisodiѐtda va kundalik xaѐtda keng foydalanilmoqda.
− Pestitsidlar, о‘g‘itlar va boshqa ximikatlar xozirgi zamon agrosanoat kompleksi va о‘rmon xо‘jaligini xarakterlovchi kо‘rinishiga aylanib qoldi.
− Iqtisodning katta jixatda kimѐlashuvi populyatsiya va ekosistemalarga ta’sirini kuchaytirib yubordi.
− Xozirgi zamon ximiko-texnologik omillarning tabiat bilan intensiv modda almashuvi inosinning yashash muxitini birlamchi mazmunini о‘zgartirib yubordi
− Ular “inson – populyatsiya va muxit” tizimida yangi tibbiy-biologik muammolarni paydo bо‘lishiga, ekosistemalarni qayta tiklanish imkoniyatlarini pasayib ketishiga olib keldi
− Yaqin о‘n yillar oldin ishlab chiqarish kimѐviy chiqindilari oddiygina atrof muxitga tashlab yuborilardi, pestitsidlar va о‘g‘itlar xech qanday nazoratsiz, foydali deb xisoblanib juda katta xududlarga sepilardi
− Misol tariqasida avvalgi Sovetlar davridagi Markaziy Osiѐ respublikalarini shu jumladan О‘zbekiston respublikasi qishloq xо‘jaligida keng ishlatiladiganini va uning о‘nta xavfli natijalarini aytish mumkin.
− Bunday sharoitda gazsimon moddalar tarqalib ketadi, (atmosferada) suyuqliklar esa suvda erib chiqarilgan joydan uzoq-uzoqlarga olib ketiladi degan fikr mavjud edi
− Pestitsidlar va mineral о‘g‘itlarni ishlatish toksikantlardan tabiatga keladigan zarardan, iqtisodiy jixatdan birnecha bor yuqori effekt berar edi
− 1962 yilda Rashel Karson “Sukutli baxor” nomli kitobni nashr qildi, unda avtor pestitsidlardan nizoratoiz foydalanish natijasida xalok bо‘lgan qushlar va baliqlar xaqida ѐzadi
− R.Karson shunday xulosaga keldiki, pollyutantlarning ѐvvoyi tabiatga ta’siri aniqlanish natijasida paydo bо‘laѐtgan effekt, insonga kelaѐtgan xavfdan darak xisoblanadi
− Kо‘plab avtorlarning xulosasiga kо‘ra, shunday qilib fanning yangi yо‘nalishi, - ekotoksikologiya vujudga kela boshladi
− EKOTOKSIKOLOGIYA (ecotoxicology) – mustaqil fan sifatida birinchi bor 1969 yilda Rene Traut tomondan kiritilgan bо‘lib, ekologiya va toksikologiyani yagona bir soxaga ajratdi
− EKOTOKSIKOLOGIYA integrativ fan bо‘lib, о‘z ichiga kо‘plab tabiiy fanlarni kiritadi: ximiya, bioximiya, fiziologiya, patofiziologiya, populyatsion genetika, chistologiya va boshqalar
− EKOTOKSIKOLOGIYA rivojlanish jaraѐnida ma’lum evolyusion о‘zgarishlarga uchradi. 1978 yilda Batler ekotoksikologiyani fan sifatida tariflab, kimѐviy agentlarni tirik organizmlarga, ayniqsa populyatsiya va xamjamoa darajasida, ma’lum bir ekosistemalar doirasidagi toksik effektini о‘rganadigan fan deb atadi.
− Levin va boshqalar 1989 y. Ekotoksikologiyani kimѐviy moddalarning ekosistemalarga ta’sirini bashorat qiluvchi fan sifatida izox berdi
− 1999 yilda V. va T.Forpslar quyidagi ta’rifni berib:
EKOTOKSIKOLOGIYA – bilimning shunday yо‘nalishi bо‘lib, pollyutantlarning populyatsiyalarga xamjamoalarga va ekosistemalarga ekologik va toksikologik effektini bunday pollyutantlarning atrof muxitdagi taqdirini (transporti, transformatsiyasi, eleminatsiyasi) kuzatib boradi. Shunday qilib ekotoksikologiya kо‘pchilik olimlarning fikriga zararli moddalarning tirik organizmlarning xar xil turlariga (mikroorganizmlardan insongacha), salbiy effektini albatta populyatsiya va ekosistemalar darajasidagi, shuningdek biogeotsenoz sistemasidagi kimѐviy moddaning taqdirini о‘rganadi.
− Keyinroq ekotoksikologiya doirasida, mustaqil yо‘nalish sifatida, atrof muxit toksikologiyasi bо‘limi paydo bо‘ldi (Envairemental toxicology).
− Atrof muxitda bor bо‘lgan kimѐviy moddalarning effektini insonga va insonlar xamjamiyatiga о‘rganish davomida, atrof muxit toksikologiyasi allaqachon qabul qilingan klassik toksikologiyani tushunchalari foydalanadi, ananaviy, eksperimental, klinik, epidemiologik metodologiyasini ishlatadi.
− Ekotoksikologiyaning tadqiqot qilish obyekti – toksikantlarning, ularning atrof muxitda о‘zgargan maxsulotlarini rivojlanish dinamikasi mexanizmini, zararli ta’sir effektini insonda va populyatsiyalarda kо‘rinishi xisoblanadi
− Ammo shuni aytish kerakki, agar tadqiqotlar oldida zararli
moddalarning inson populyatsiya (masalan biotalarning toksik
modifikatsiyalarini biotalarga ta’siri bilan bog‘liq)lariga bilvosita
ta’sirini о‘rganish vazifasi tursa ekotoksikologiya bilan atrof muxit
toksikologiyasi о‘rtasidagi metodologik farq tо‘liq yо‘qoladi
− Yoki atrof muxitda bо‘lgan ximikatlarning tirik organizmlarning u yoki bu aloxida xam farq tо‘liq yо‘qoladi
Do'stlaringiz bilan baham: | 
