1-variant “Umumiy kimyoviy texnologiya” fanining mazmuni, predmeti va metodi. Fanning mazmuni, vazifalari, predmeti va metodi

3.Gidrostatika (gidro... va statika) —gidroaeromexanikanshg suyuqlik muvozanatini va unga botirilgan jismga sokin suyuqlikning taʼsirini oʻrganadigan boʻlimi. Asosiy masalalaridan biri suyuqdikda bosimning taqsimlanishi (tarqalishi)dir. Bosimning taqsimlanishini bilgan holda G. qonunlari asosida suyuqlikka botirilgan jismlarga, mas, suv osti kemasiga, toʻgʻon devoriga sokin suyuqlik tomon i dan koʻrsatiladigan taʼsir kuchlarini hisoblash mumkin. Xususan, jismlarning suyuqlik sirtida va ichida suzish shartlarini, shuningdek suzayotgan jismlarning ustuvorlik shartlarini aniqlash lozim. Bu hol kemasozlikda muhimdir. Gidravlik press, gidravlik akkumulyator, suyuqlik manometri, sifon va b. mashinalar hamda asboblarning ishlashi G. qonunlariga, xususan Paskal qonuniga asoslanadi. G.ning asosiy qonunlaridan biri — Arximed konuni boʻlib, u suyuqdik va gazga botirilgan jismga taʼsir qiluvchi itarish kuchlari kattaligini belgilab beradi

1. 
   GIDROSTATIKA
   Gidravlikaning suyuqliklar muvozanat qonunlarini o’rganuvchi bo’limi gidrostatika deb yuritiladi. Bu qonunlarni tekshirish suyuqliklar orqali kuchlarni uzatish bilan bog’liq masalalarni ‘al qilishda mu’im ahamiyatgaega. Bundan tashqari, gidrostatika suyuqliklarga to’liq yoki qisman botirilgan qattiq jismlarning muvozanat qonunlarini xam o’rganadi.Odatda, suyuqliklar muvozanat holda bo’lganda uning ayrim bo’laklarining boshqa bo’laklariga bo’lgan ta’siri, suyuqlik saqlanayotgan idish devorlariga va unga botirilgan jismga ta’siri bosim orqali ifodalanadi.Tinch turgan suyuqlikdagi bosimning xossalari
   
2. 
   Tinch turgan suyuqlikdagi bosim (ya’ni gidrostatik bosim) ikkita asosiy xossaga ega:
   
3. 
   1-xossa - gidrostatik bosim u ta’sir qilayotgan yuzaga normal bo’yicha yo’nalgan bo’ladi. Bu xossaning to’g’riligini isbotlash uchun gidrostatik bosim r o’zi ta’sir qilayotgan yuzaga normal bo’yicha yo’nalmagan deb faraz qilamiz. Bu holda r normal va urinma yo’nalishlardaproeksiyalarga ega bo’ladi.
   
4. 
   Urinma yo’nalishidagi proeksiya I va II qismlarining bir-biriga nisbatan siljishiga olib keladi. Suyuqlik muvozanatda bo’lgani uchun r normal bo’yichayo’nalmagan degan fikr noto’g’ri ekanligi kelib chiqadi. 1.1.-rasm. Bosimlarning xossalariga doir chizma.
   
5. 
   2-xossa - gidrostatik bosim u ta’sir qilayotgan nuqtada hamma yo’nalishlar bo’yicha bir xil qiymatga ega. Bu xossani isbotlash uchun suyuqlik ichida tomonlari dx, dy, dz ga teng bo’lgan tetraedr ajratib olamiz.
   
6. 
   3. Nitrat kislota, asosiy xom ashyolar, ishlab chikarishning asosiy boskichlari, ishlatilish soxalari.Toza NHO₃ rangsiz suyuklik; solishtirma ogirligi 1,526 g/sm³ (15°S da); uning katish temperaturasi 41,3°S; u 86°S da kaynaydi; suv bilan xar kanday nisbatda aralashadi. Tarkibida 68% NHO₃ bulgan nitrat kislota eritmasi (dk1,4g/sm³) uz tarkibini uzgartmay 120,5°Sda kaynaydi.Kontsentrlangan nitrat kislota (ayniksa yoruglik ta`siridan) kisman parchalanadi.4NHO<sub>3 </sub><sup></sup> 2H<sub>2</sub>O+4NO<sub>2</sub>+O<sub>2</sub>Xosil buladigan azot (IV) -oksid kislotaga sarik tus beradi. Uzida NO<sub>2</sub> ni eritgan HNO<sub>3</sub> tutovchi nitrat kislota nomi bilan yuritiladi.XIX asrda XX asrning boshlariga kadar nitrat kislota chili selitrasiga H<sub>2</sub>SO<sub>4</sub> ta`sir ettirish yuli bilan olinir edi:NaNO₃ + H₂SO₄ NaHSO₄ HNO₃Xozirgi vaktda bu metoddan nixoyatda kam foydalaniladi.1905 yildan boshlab Norvegiyada sanoatda HNO₃ olishning elektr yoy usuli joriy etildi. Bu usulning moxiyati shundan iboratki, avval xavo orkali elektr yoyi utkaziladi, bunda azot bilan kislorod uzaro reaktsiyaga kirishib NO ni xosil kiladi. NO xavoda tez soviganda xavo kislorodi va suv bilan birikib nitrat kislotaga aylanadi :N₂ + O₂  2NO; 2NO + O₂  2NO₂ 3NO₂ + H₂O 2HNO₃ + NOOrtib kolgan NO yana xavo kislorodi bilan birikib NO₂ ga aylanadi, yana suv bilan birikib HNO₃ xosil kiladi.Agar azot oksidlaridan iborat gazlar aralashmasi kal`tsiy gidroksidga yutdirilsa, kal`tsiy nitrat (Norvegiya selitrasi) xosil buladi. Yoy usulida elektr energiya kup sarf buladi. Masalan, 1 kg kislota tayyorlash uchun 70 kvt energiya ketadi. Shuning uchun bu usul kam kullaniladi. Xozirgi vaktda sanoatda HNO₃ asosan ammiakni katalizator ishtirokida oksidlash yuli bilan olinadi. Ammiak bilan xavo aralashmasi 600-800°S da platinada yasalgan tur (katalizator) orkali utkazilganda NO xosil buladi va bu gaz xavo kislorodi bilan darxol birikib NO₂ ga aylanadi. Azot (IV) - oksid esa suv va xavo kislorodi bilan uzaro ta`sirlanib HNO₃ ni xosil kiladi:
   4HN₃ + 5O₂  6H₂O + 4NO +216 kkal 2NO + O₂  2 NO 3 NO₂ + H₂O  2HNO₃ + NOHNO₃ ishlab chikarishda NO ni mumkin kadar kuprok darajaga HNO₃ ga aylantirish nixoyatda muxim masala xisoblanadi. 2NO +O₂  2NO₂ reaktsiyasining sust borishi va HNO₃ kontsentratsiyasi ortgan sayin NO₂ ruvchanligining kamayishi bu problemani xal kilishni ancha kiyinlashtiradi. HNO₃ zavodlarida NO₂ dan kuprok foydalanish maksadida ketma-ket joylashtirilgan katta xajmli bir necha yutuvchi ustanovkalardan foydalaniladi. Bu ustanovkalarda xosil buladigan HNO₃ ning kontsentratsiyasi 50% ga yakin buladi. Bosimni oshirish yuli bilan 2NO + O₂  2NO₂ reaktsiyaning tezligi va NO₂ ning suvga yutilishi oshiriladi; bosim 10 atmosferaga etganda xosil buladigan nitrat kislotaningkontsentratsiyasi 65% gacha kutariladi. 50 atmosfera bosimi va 70S da suyuk N₂O₄ kislorod suvda eritilsa, 98% li HNO₃ xosil buladi: 2N₂O₄ + O₂ + 2H₂ O  4HNO₃