1-Tema: Normativ-huqıqıy hújjetler haqqında tusinik Reje

4. Ózbekstan Respublikasınıń Konstituciyasında bilimlendiriw tarawına tiyisli normativler hám olardıń kepillikleri.

Bilim insandı joqarı dárejege kóterip ǵana qoymastan, ol jasap atırǵan mámleketti de rawajlandıradı. Dunya juzi tájiriybesinde tek bilim arqalı ǵana kóplegen máselelerdi sheshiw mumkinligin kórsetedi. Bilimli insanlardıń qábileti hám jemisleri menen kóp mámleketler raóajlanbaqta. Sonıń ushın hár bir uzaqtı gózlegen mámleket óz puqaralarınıń bilimli bolıwına mápdar hám sol jolda háreket etedi. Al, bul óz náóbetinde puqaralardıń bilimli bolıóına, bilimlendiriwdiń basqarıw sistemasınıń qanday jolǵa qoyılǵanlaǵı, oǵan qanday sharayatlar jaratıp bergenligi menen tásir etedi.

Ózbekstan Respublikası Konstitutsiyasınıń 41-statyasına muwapıq: «Hár kim bilim alıw huqıqına iye. Biypul ulıwma bilim alıw mámleket tárepinen kepillenedi. Mektep isi mámlekettiń baqlawında boladı” delingen. Usı huqıqıy norma arqalı mámleketimizde hár bir shaxs puqaralıǵına, jınısına, rasasına, milletine, tiline, dinine, sotsiallıq shıǵısına, isenimine, jeke hám jámiyetlik ornına qaramastan bilim alıw huqıqına iye boladı. Konstitutsiyada belgilengen bilim alıw huqıqı Ózbekstan Respublikasınıń hám Qaraqalpaqstan Respublikasınıń «Bilimlendiriw haqqında»ǵı Nızamları hám nızam astı hújjetleri menen ámelge asırıladı.
Mámleketimiz tárepinen puqaralardıń bilim alıw huqıqların ámelge asırıw ushın jeterli sharayatlar jaratılıp kelinbekte. Zamanagóy, ilmiy-pedagogikalıq oqıtıw usılları bilimlendiriwdiń sapasın bayıtpaqta. Kadrlardıń bilimin arttırıw hám olardı qayta tayarlaó, kásiplik bilimleri hám kónlikpelerin tereńlestiriwde de bir qansha ilajlar ámelge asırılmaqta. Kadrlardıń bilimin arttırıw hám olardı qayta tayarlaw tártibi Ministrler Kabineti tárepinen belgilenedi.
Ózbekstan Respublikası Prezidenti SH.M.Mirziyoevtiń aytqanınday: “Jaslarımızǵa munásip bilim beriw, olardıń ilim-pánge bolǵan umtılısların ámelge asırıwımız kerek. Sol maqsette, mektepke shekemgi bilimlendiriwdi raóajlandırıwımız, orta hám joqarı oqıw orınlarınıń materiallıq-texnikalıq bazasın, ilimiy hám oqıw protsessleriniń sapasın tup-tiykarınan jaqsılıwımız kerek”⁴.
2017-2021-jıllarda Ózbekstan Respublikasın rawajlandırıódıń bes tiykarǵı baǵdarı boyınsha Háreketler strategiyasında belgilengen wazıypalardı ámelge asırıw, miynet bazarı talaplarına tán joqarı qánigeli kadrlardı tayarlaw, tálim sapasın bahalawdıń xalıqaralıq standartların engiziw, innovatsiyalıq ilim-pán jetiskenliklerin ámeliyatqa tartıwdıń nátiyjeli mexanizmlerin jaratıw arqalı mámlekette bilimlendiriw sistemasın reformalaw boyınsha ilajlar ámelge asırılmaqta.
Sol sebepli bilimlendiriw sistemasın jetilistiriw, miynet bazarınıń zaman talaplarına muwapıq joqarı maman qánigelerdi tayarlawǵa ayrıqsha itibar qaratılmaqta.
2019-jılı aprelde Ózbekstan Respublikası Prezidenti “Ózbekstan Respublikası xalıq bilimlenliriw sistemasın 2030-jılǵa shekem raóajlandırıw konsepsiyası”n⁵ tastıyıqladı. Bul konsetsiyanıń tiykarǵı maqseti tómendegilerden ibarat: Uzliksiz tálim, sonday-aq, professional kadrlardı tayarlaw, qayta tayarlaw hám qánigeligin arttırıw sistemasınıń mazmunın sapası jaǵınan jańalaó; bilim beriw metodların jetilistiriw; oqıó protsesinde individuallastırıó prinsiplerin basqıshpa-basqısh ámelge asırıw; xalıq bilimlendiriói sistemasına zamanagóy málimleme-kommunikatsiya texnologiyaları hám innovatsiyalıq joybarlardı engiziw; xalıq bilimlendiriwi sistemasında bilimlendiriw mákemeleriniń materiallıq-texnikalıq bazasın bekkemlew hám byudjet qarjıların finanslastırıw nátiyjeliligin arttırıw; jaslardı tárbiyalaw, sonday-aq, olardıń bántligin támiyinlewde mektepten tısqarı bilimlendiriwdiń zamanagóy metodları hám baǵdarların engiziwden ibarat.
Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2019-jıl 6-sentyabrdegi “Professional bilimlendiriw sistemasın bunnan bılay da jetilistirióge baylanıslı qosımsha is-ilajlar haqqında”⁶ǵı 5812-sanlı Pármanı qabıl etildi. Usı pármanda professional bilimlendiriw baǵdarlamaları YUNESKO shólkemi tárepinen qabıl etilgen Bilimlendiriwdiń xalıqaralıq standart kvalifikaciya dárejeleri menen uyǵınlaspaǵanlıǵı, oqıw protsesine Ózbekstannıń Milliy kvalifikaciya sisteması tolıq engizilmegenligi, tayarlap atırǵan kadrlardıń miynet bazarında munásip orınǵa iye emesligi tosqınlıq etip atırǵanlıǵı aytılǵan.
Sonıń menen birge, professional bilimlendiriw sistemasın aldıńǵı rawajlanǵan mámleketlerdiń tájiriybesi tiykarında jetilistiriw, baslanǵısh, orta hám orta arnawlı professional bilimlendiriw basqıshların engiziw arqalı miynet bazarı ushın qánigeli hám básekige shıdamlı kadrlar tayarlaó hám de usı protsesske jumıs berióshilerdi tartıw boyınsha bir qatar wazıypalar belgilendi.
Ózbekstan Respublikası Prezidenti 2019-jıl 9-oktyabrde “Ózbekstan Respublikası joqarı bilimlendiriw sistemasın 2030-jılǵa shekem rawajlandırıw konsepsiyası haqqında”ǵı⁷ Pármanın qabıl etti. Bul pármanǵa kóre, 2030-jılǵa shekemgi wazıypalar belgilendi.
Ózbekstan Respublikasında bilimlendiriwtaraóındaǵı mámleketlik siyasattıń mazmunı tálimdi raóajlandırıwdıń joqarı basqıshların eń aldıǵı rawajlanǵan sırt el mámleketleriniń bilimlendiriw dárejesine kóteriw, dunya juzi tájiriybesin uyreniw tiykarında bárkamal shaxs hám maman qánigeni tárbiyalawdan ibarat.
Ózbekstan Respublikası Konstitutsiyasınıń 42-statyasına muwapıq: “Hár kimge ilimiy hám texnikalıq dóretióshilik erkinligi, mádeniyattıń jetiskenliklerinen paydalanıw huqıqı kepillenedi. Mámleket jámiyettiń mádeniy, ilimiy hám texnikalıq rawajlanıwına ǵamqorlıq etedi” delingen. SHaxstıń huqıqıy dárejesiniń áhmiyetli quramlıq bólegi mádeniy turmısta qatnasıw huqıqı hám oǵan baylanıslı bolǵan ádebiy, kórkem óner, ilimiy hám basqa da turdegi dóretiwshilik erkinligi.
Dóretiwshilik erkinligi óz ishine qálegen ilimiy, ádebiy yaki kórkem óner isleri menen baylanıslı turde juzege keletuǵın ruwxıy hám materiallıq máplerdi, intellektual mulkti qorǵawdı aladı.
Avtorlıq huqıq dóretiwshilik jumıs nátiyjesi bolǵan ilim, ádebiyat hám kórkem-óner shıǵarmalarına qatnaslı, olardıń maqseti hám qádir-qımbatına, sonday-aq, bildiriw usılına qaramastan taraladı. Ilim, ádebiyat hám kórkem óner shıǵarmasına avtorlıq huqıq onı dóretiw faktı boyınsha juzege keledi. Avtorlıq huqıqtıń juzege keliwi hám ámelge asırılıwı ushın shıǵarmanı dizimnen ótkeriw yamasa qanday da bir basqa rásmiyshilikke boysınıw talap etilmeydi.
SHıǵarmanıń tup nusqasında yamasa nusqasında avtor sıpatında kórsetilgen shaxs, eger basqasha jaǵday dálillenbegen bolsa, shıǵarmanıń avtorı bolıp esaplanadı. SHıǵarma atı kórsetilmey yamasa laqap penen járiyalanǵan jaǵdayda (avtordıń laqabı onıń kim ekenligine guman qaldırmaytuǵın jaǵdaylar buǵan kirmeydi), shıǵarmanı járiyalaǵan, shıǵarmada atı-familiyası yamasa ataması kórsetilgen basıp shıǵarıwshı, eger basqa dáliller bolmasa, avtordıń wákili bolıp esaplanadı hám avtordıń huqıqların qorǵaw jáne olardı ámelge asırıwdı támiyinlew huqıqına iye. Bul qaǵıyda bunday shıǵarmanıń avtorı óz shaxsın járiyalaǵanǵa shekem hám óziniń avtor ekenligin málim etkenge shekem hárekette boladı.
Ekonomikalıq, sotsiallıq hám mádeniy huqıqlar xalıqaralıq pakttiń 15-statyası⁸ «ilimiy-izertlew hám dóretiwshilik iskerlik ushın zárur» erkinliklerin hurmet etiwin járiyalaydı. Ózgeniń dóretiwshilik iskerligin ózlestiriw, onnan avtordıń ruxsatısız paydalanıw hám baspadan shıǵarılǵanlıǵı ushın nızamlarda jınayıy, hákimshilik, puqaralıq-huqıqıy juwapkershilik belgilengen.
Ózbekstanda ekonomikalıq hám sotsiallıq huqıqlar Konstitutsiyada ayrıqsha áhmiyetke iye sıpatında kórsetilgen hám puqaralardıń konstitutsiyalıq huqıq hám erkinlikler sistemasınıń ajıralmas bólimi bolıp tabıladı. Bul huqıq hám erkinliklerden paydalanıw arqalı puqaralar ózleriniń turmıs sharayatınıń párawanlıǵın támiyinleydi. Mámlekettiń ekonomikalıq qudireti qanshelli kushli bolsa, ekonomikalıq huqıqlardan paydalanıw imkaniyatı da sonshelli keńeyip baradı.