1-Tema: Normativ-huqıqıy hújjetler haqqında tusinik Reje

Parlament qararaları -
Prezident Pármanları – konstitutsiyalıq huqıqtıń ayrıqsha deregi. Pármanlar Ózbekstan Respublikası Konstitutsiyası hám nızamlarına muwapıq hám olardıń orınlanıwın támiyinlew maqsetinde qabıl etiledi. Qaraqalpaqstan Respublikasında Ózbekstan Respublikası menen Qaraqalpaqstan Respublikası Konstitutsiyalarınıń hám nızamlarınıń sózsiz ustinligi moyınlanadı. Bul norma Qaraqalpaqstan Respublikası Konstitutsiyasınıń 15-statyasında kórsetilgen. Pármanlar tek ǵana mámleket basshısı, anıǵıraǵı, Prezident tárepinen qabıl etiledi. Pármanlardıń mámlekettiń barlıq aymaǵında orınlanıwı májburiy, sonıń menen birge, bul hújjet Konstitutsiya hám nızamlarǵa qayshı bolmawı kerek. Bul kórsetilgen Prezident pármanı hám biylikleri nızam astı hújjetleri qatarına kiredi.
Hukimet qararları hám jergilikli mámleketlik hákimiyattıń hújjetleri. Hukimet atqarıwshı hákimiyat uyımı bolǵanlıǵı sebepli hámme ushın májburiy qararlar hám buyrıqlar shıǵaradı. Jergilikli basqarıw uyımları ózleriniń huqıqıy hújjetlerin qabıl etedi. Olardıń qabıl etken nızam astı hújjetleri Konstitutsiya, nızam, párman, hukimet qararları, oraylıq mámleketlik basqarıw uyımları aktlerine muwapıq hám olardıń orınlanıwın támiyinlew ushın shıǵarıladı. Olar óz aymaǵı sheńberinde konstitutsiyalıq huqıq predmetine kiriwshi máselelerdi tártipke saladı.
Normativ-huqıqıy hújjetler nızam hújjetleri bolıp tabıladı hám olar Ózbekstan Respublikasınıń nızam hújjetleri jıyındısın payda etedi.
Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń pármanları, qararları hám biylikleri, Ministrler Kabinetiniń qararları, ministrlikler, mámleketlik komitetler hám vedomstvalar buyrıqları hámde qararları, jergilikli mámleketlik hákimiyat uyımlarınıń qararları nızam astı hújjetleri bolıp esaplanadı.
Ózbekstan Respublikası Konstitutsiyasınıń 13-statyasına muwapıq: «Ózbekstan Respublikasında demokratiya ulıwma insanıylıq prinsiplerine tiykarlanadı, olarǵa muwapıq insan, onıń ómiri, erkinligi, ar-namısı, qádir-qımbatı hám basqa da ajıralmas huqıqları eń joqarı baylıq bolıp tabıladı. Demokratiyalıq huqıqlar hám erkinlikler Konstitutsiya hám nızamlar menen qorǵaladı» - delingen. Konstitutsiyanıń 14-statyasına muwapıq: «Mámleket óz jumısın insan hám jámiyet abadanlıǵın gózlep, sotsiallıq, ádillik hám nızamlılıq prinsipleri tiykarında ámelge asıradı» - delingen. Mine usınday normalar Konstitutsiyamızdıń hár bir stayası arqalı biliwimizge boladı.
Konstitutsiya joqarı yuridikalıq kushke iye hám ayrıqsha tártipte qabıl etiletuǵın mámlekettiń tiykarǵı nızamı bolıp esaplanadı. Ózbekstan Respublikasında “Normativ-huqıqıy hújjetler haqqında”ǵı Nızam tiykarında normativ-huqıqıy hújjetlerdiń turleri, olar kim tárepinen qabıl etiliwi, bir-biri menen qatnasıqları, huqıqıy ekspertizadan ótkeriw tártibi belgilengen.
Konstitutsiyanıń ustinligi – bul Konstitutsiyanıń prinsiplerinen biri bolıp esaplanadı. Konstitutsiya hám nızamlar jámiyetlik qatnasıqlardı tártipke saladı. Konstitutsiyada kórsetilgen qaǵaydalardıń barlıǵınıń orınlanıwı shárt. Bul norma mámleketke, mámleketlik uyımlarǵa, puqaralarǵa, jámiyetlik birlespelerge, barlıq mámleketlik emes kommersiyalıq emes shólkemlerge tiyisli boladı. Nızamlardı orınlaw májburiy, biraq olardı sanalı, ıqtiyarıy orınlaǵanda onıń nátiyjesi kóbirek boladı.
Ózbekstan Respublikası Konstitutsiyasınıń 15-statyasına muwapıq: «Ózbekstan Respublikasında Ózbekstan Respublikası Konstitutsiyası hám nızamlarınıń ustinligi sózsiz tán alınadı. Mámleket, onıń uyımları, lawazımlı shaxslar, jámiyetlik birlespeler, puqaralar Konstitutsiya hám nızamlarǵa muwapıq háreket etedi» delingen. Konstitutsiya hám nızamlardıń ustinligi hám sózsiz tán alınıwı Konstitutsiyanıń ózinde konstitutsiyalıq qaǵıyda sıpatında belgilengen, sonday-aq kórsetilgen qaǵıydanıń belgileniwi onıń áhmiyetin jáne de asıradı. Konstitutsiya hám nızamnıń ustinligin tán alıw huqıqıy mámlekettiń shártli belgisi. Konstitutsiya hám nızamnıń ustinligin sózsiz tán alıw konstitutsiyalıq qaǵıyda sıpatında ornatılǵan bolsada, turmısta sol qaǵıydaǵa boysınbaw jaǵdayları ushırap turadı. Bunday jaǵday shaxstıń nızamlardı bilmesligi, bilip turıp óziniń jeke nızamsız mápin ustin qoyıwı nátiyjesinde payda boladı. Bunday shaxslar álbette huqıqıy mádeniyatsız shaxslar esaplanadıi. Sonlıqtan Konstitutsiya hám nızamlardıń ustinligi prinsipin buzıw huqıqbuzarlıq bolıp esaplanadı hám juwapkershilikti keltirip shıǵaradı.
Ózbekstan Respublikası Konstitutsiyasınıń 16-statyasına muwapıq: «Usı Konstitutsiyanıń birde bir qaǵıydası Ózbekstan Respublikasınıń huqıq hám máplerine zıyan tiygizetuǵın tárizde tusindiriliwi mumkin emes. Birde bir nızam yamasa basqa normativ-huqıqıy hújjet Konstitutsiyanıń normaları hám principlerine qayshı keliwi mumkin emes» - delingen. Konstitutsiyadaǵı barlıq qaǵıydalar mámleket, puqara, jámiyet máplerine say turde qabıl etilgen. Sonıń ushın usı qaǵıydalardı olardıń mápine zıyan tiygizetuǵın tárizde tusindiriliwi mumkin emesligi bekkemlengen.
Tap usınday norma Qaraqalpaqstan Respublikası Konstitutsiyasında da óz kórinisin tapqan. YAǵnıy, Qaraqalpaqstan Respublikasınıń barlıq nızamları hám mámleket uyımlarınıń basqa hújjetleri Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Konstitutsiyası tiykarında hám oǵan muwapıq tárizde qabıllanadı. Konstitutsiyaǵa qayshı bolǵan nızamlar hám nızam astı hújjetleri yuridikalıq kushke iye bolmaydı.
Konstitutsiya hám nızamnıń ustinligi degende, olardıń norma hám qaǵıydaları basqa hár qanday huqıqıy hújjetlerden joqarı turıwına aytıladı. Basqa barlıq huqıqıy hújjetler parman, qarar, biylik, buyrıq, kórsetpe, rejeler olarǵa say bolıwı kerek. Konstitutsiya hám nızamnıń ustinligi, basqa nızam astı hújjetleri menen Konstitutsiya hámde nızam normaları arasında qarama-qarsılıqlar, kelispewshilikler kelip shıqqanda, Konstitutsiya hám nızamlardıń háreket etiwi támiyinlenedi.
Konstitutsiya hám nızamnıń ustinligin támiyinlewde, birinshiden nızamlardı biliw ulken áhmiyetke iye bolsa, ekinshiden onıń zárur shárti nızamlardı hurmet etiwden ibarat. Bul tarawda bir qansha ugit-násiyat jumısların durıs jolǵa qoyıw arqalı erisiwge boladı.
Nızamnıń ustinligin támiyinlew demokratiyalıq jumıstıń mazmunın quraydı. Nızamǵa boysınǵan jámiyette ǵana demokratiya bekkem boladı. Onnan tısqarı, sol jámiyette barlıq demokratiyalıq institutlar, insannıń huqıq hám erkinlikleri nızam tiykarında engiziledi. Álbette, nızamnıń ustinligine erisiw ushın ol mámlekette puqaralıq jámiyet institutları, puqaralar jámiyet hám mámleket islerinde belsene qatnasıwı kerek. Olar óz pikirlerin hám usınısların mámleketlik hákimiyat uyımlarına ótkize biliw kerek. Eger bunday bolmasa onda nızamnıń ustinligi haqqında sózdiń ózi bolmaydı. Sonıń ushın biziń elimizde “Jámiyetlik qadaǵalaw haqqında”ǵı Nızam hárekette. Bul nızam tiykarında jámiyetlik qadaǵalawdıń sub’ektleri mámleketlik uyımlardıń, lawazımlı shaxslardıń háreketleri ustinen jámiyetlik qadaǵalawdı ámelge asıradı.
Konstitutsiya hám nızamlardıń ustinligi haqqında sóz etilgende, eń aldı menen Konstitutsiyanıń ustinligin támiyinlew áhmiyetli orın tutadı. Konstitutsiya mámlekettiń huqıqıy sistemasınıń tiykarı bolıp tabıladı. Joqarıda Konstitutsiyanıń ustinligi boyınsha onıń 15 hám 16 statyaların kórsetip ótken edik. Demek mámleketimizde qabıl etilip atırǵan birde bir nızam, yaki nızam astı hújjet oǵan qayshı bolıwı mumkin emes. Konstitutsiya Tiykarǵı Nızam sıpatında mámlekettegi normativ-huqıqıy hújjetler sistemasında ustinlik etedi, “hukimlik” statusına iye boladı. Onıń normları basqa nızamlardıń qaǵıydalarınan joqarı yuridikalıq kushke iye. Qalǵan barlıq nızamlar hám basqa normativ-huqıqıy hújjetler konstitutsiya tiykarında, oǵan muwapıq hám onıń orınlanıwı ushın shıǵarılǵan. Bul mádeniyat joqarı keleshekke umtılǵan hár bir mámlekettiń qatań qaǵıydası bolıp tabıladı.
Konstitutsiya normaların qorǵaw ushın Ózbekstan Respublikası Konstitutsiyalıq sudı, al Qaraqalpaqstan Respublikasında Konstitutsiyalıq baqlaw Komiteti shólkemlestirilgen. Ózbekstan Respublikası Konstitutsiyasınıń 108-statyasına muwapıq: «Ózbekstan Respublikası Konstitutsiyalıq sudı nızam shıǵarıwshı hám atqarıwshı hákimiyatlardıń hújjetleriniń Konstitutsiyaǵa muwapıqlıǵı boyınsha islerdi kóredi» delingen. Usı huqıqıy norma arqalı biz Konstitutsiyanıń qánshelli dárejede qorǵalǵanlıǵın bilemiz. Konstitutsiyalıq sud Konstitutsiyalıq nızamlardıń, nızamlardıń, nızam astı hújjetleriniń, xalıqaralıq shartnamalardıń Konstitutsiyaǵa sáykesligi hám muwapıqlıǵın anıqlaydı. Sonday-aq Qaraqalpaqstan Respublikası Konstitutsiyası hám onıń tiykarında qabıl etilgen nızamlarınıń Ózbekstan Respublikası nızamlarına muwapıqlıǵı haqqında juwmaq beredi.
Mine, joqarıdaǵı kórsetilgen huqıqıy normalardan kelip shıqqan halda, Ózbekstan Respublikasınıń nızamları hám basqa normativ-huqıqıy hújjetler Ózbekstan Respublikasınıń Konstitutsiyası tiykarında hám onı orınlaw ushın qabıl etiledi, jánede onıń normaları hám prinsiplerine qayshı bolıwı mumkin emes.
Ózbekstan Respublikasınıń nızamları eń zárur hám bekkem sociallıq qatnasıqlardı tártipke saladı hámde Ózbekstan Respublikası Oliy Majlisi tárepinen yaki referendum ótkiziw jolı menen qabıl etiledi.
Ózbekstan Respublikasınıń nızamları konstitutsiyalıq nızamlar turinde qabıl etiledi. Konstitutsiyalıq nızamlar, ámeldegi Konstitutsiyaǵa ózgeris hám qosımshalar kirgiziwge tiykar bolatuǵın nızamlarǵa aytıladı.
Ózbekstan Respublikası Oliy Majlisiniń palataları Ózbekstan Respublikasınıń Konstitutsiyası hám nızamları tiykarında hámde olardı orınlaw ushın qararlar tárizinde normativ-huqıqıy hújjetler qabıl etedi.
Ózbekstan Respublikasınıń Prezidenti Ózbekstan Respublikasınıń Konstitutsiyası hám nızamları tiykarında hámde olardı orınlaw ushın pármanlar, qararlar hám biylikler tárizinde normativ-huqıqıy hújjetler qabıl etedi.
Ministrler Kabineti Ózbekstan Respublikasınıń Konstitutsiyası hám nızamları, Oliy Majlis palatalarınıń qararları, Prezidenttiń pármanları, qararları hám biylikleri tiykarında olardı orınlaw ushın qararlar turinde normativ-huqıqıy hújjetler qabıl etedi.
Ministrlikler, mámleketlik komitetler hám vedomstvalar óz wákilligi sheńberinde buyrıqlar hámde qararlar turinde normativ - huqıqıy hújjetler qabıl etedi.
Ministrlikler, mámleketlik komitetler hám vedomstvo buyrıqları hámde qararları Ózbekstan Respublikasınıń Konstitutsiyası hám nızamları, Ózbekstan Respublikası Joqarǵı Majlis palatalarınıń qararları, Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń pármanları, qararları hám biylikleri, Ózbekstan Respublikası Ministrler Kabinetiniń qararları hám biyliklerine muwapıq hámde olardı orınlaw ushın qabıl etiledi.
Buyrıqlar ministrler tárepinen yaki vedomstvo atınan, qararlar qabıl etiw jeke tártipte ámelge asırılatuǵın vedomstvolar basshıları tárepinen qabıl etiledi. Qararlar mámleketlik komitetler tárepinen yaki vedomstvo atınan qararlar qabıl etiwdi usı vedomstvonıń kollegial uyımı ámelge asıratuǵın vedomstvolar tárepinen qabıl etiledi. Ministrlikler, mámleketlik komitetler hám vedomstvolardıń buyrıqları hám qararları basqa ministrlikler, mámleketlik komitetler yaki vedomstvolar menen kelisilip qabıl etiliwi mumkin. Ministrlikler, mámleketlik komitetler hám vedomstvolar tárepinen qospa qararlar tárizinde normativ-huqıqıy aktler qabıl etiliwi mumkin. Ministrlikler, mámleketlik komitetler hám vedomstvolardıń strukturalıq bólimsheleri hámde aymaqlıq uyımları normativ-huqıqıy aktler qabıl etiw huqıqına iye emes.
Jergilikli mámleketlik hákimiyat uyımları óz wákillikleri sheńberinde sheshim turinde normativ-huqıqıy aktler qabıl etedi.
Jergilikli mámleketlik hákimiyat uyımlarınıń qararları Respublikası Konstitutsiyası hám nızamları, parlament qararları, Prezidentining pármanları, qararları hám biylikleri, hukimet qararları hám biylikleri, sonday-aq jergilikli mámleketlik hákimiyattan joqarı turıwshı uyımlardıń qararları tiykarında hám olardıń orınlanıwı ushın qabıl etiledi.
Hár qıylı normativ-huqıqıy aktlerdiń yuridikalıq kushi boyınsha óz-ara qatnası Respublika Konstitutsiyasına, normativ-huqıqıy aktti qabıl etken uyımlardıń wákilligi hám statusına, usı aktlerdiń turlerine, sonday-aq normativ-huqıqıy akt qabıl etilgen sánege muwapıq belgilenedi.Normativ-huqıqıy akt ózine salıstırǵanda joqarı yuridikalıq kushke iye bolǵan normativ-huqıqıy aktlerge muwapıq bolıwı shárt. Normativ-huqıqıy aktler arasında sáykes kelmewshilikler payda bolǵan jaǵdayda, joqarı yuridikalıq kushke iye bolǵan normativ-huqıqıy akt qollanıladı.
Birdey yuridikalıq kushke iye bolǵan normativ-huqıqıy aktler arasında sáykes kelmewshilikler payda bolǵan jaǵdayda, keyinirek qabıl etilgen akt rejeleri háreket etedi (ministrliktiń, mámleketlik komitettiń yaki vedomstvoda kórsetilgen jaǵday buǵan kirmeydi). Eger normativ-huqıqıy aktti qabıl etken ministrliktiń, mámleketlik komitettiń yaki vedomstvonıń jámiyetlik qatnasıqlardıń belgili bir taraóın huqıqıy tárepten tártipke salıó ushın arnaólı óákilligi bolsa, usı uyım qabıl etken akt birdey dárejedegi basqa ministrlik, mámleketlik komitet yaki vedomstvo tárepinen qabıl etilgen normativ-huqıqıy aktke salıstırǵanda joqarı yuridikalıq kushke iye boladı. Normativ-huqıqıy akt ózine salıstırǵanda joqarı yuridikalıq kushke iye bolǵan normativ-huqıqıy aktlerge muwapıq bolıwı shárt. Normativ-huqıqıy aktler arasında sáykes kelmewshilikler payda bolǵan jaǵdayda, joqarı yuridikalıq kushke iye bolǵan normativ-huqıqıy akt qollanıladı.
Normativ-huqıqıy hújjetlerdiń daǵazalanıwı olardıń qollanılıwınıń majburiy sharti bolıp esaplanadı.
«Ózbekstan Respublikası Oliy Majlis palatalarınıń Axbaratnaması», «Ózbekstan Respublikası nizam hújjetleri toplamı», «Xalıq sózi» hám «Narodnoe slovo» gazetaları, Ózbekstan Respublikası nizam hújjetleri maǵliwmatları milliy bazası,Ózbekstan Respublikasınıń Konstitutsiyası hám nizamları, Ózbekstan Respublikası Oliy Májlis palatalarinıń qararları, Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń parmanları hám qararları daǵazalanatúǵın rasmiy derekler esaplanadı. «Ózbekstan Respublikası Hukumeti qarerlarınıń toplamı», «Ózbekstan Respublikası nizam hújjetleri toplamı», «Xalıq sózi» hám «Narodnoe slovo» gazetaları, Ózbekstan Respublikası nizam hújjetleri maǵliwmatları milliy bazası Ózbekstan Respublikası Vázirler Mekemesiniń qararları daǵazalanatúǵın rasmiy derekler esaplanadı. «Ózbekstan Respublikası nizam hújjetleri toplamı», Ózbekstan Respublikası nizam hújjetleri maǵliwmatları milliy bazası, sondayaq, vazirlikler, mámleketlik komitetler hámde mekemelerdıń rasmiy baspaları vazirlikler, mámleketlik komitetler hámde mekemelerdıń normativ-huqıqıy hújjetlar daǵazalanatúǵın rasmiy derekler esaplanadı. Ózbekstan Respublikası nizam hújjetleri maǵliwmatları milliy bazası, sondayaq jergilikli mámleketlik hakimiyat organlarınıń rasmiy baspaları tiyisli organlardıń qararları daǵazalanatúǵın rasmiy derek bolıp esaplanadı.