1-Tema: Normativ-huqıqıy hújjetler haqqında tusinik Reje

Ideologiyalıq funksiya. Konstitutsiyanıń dunyalıq kózqarasınıń tiykarlarında kórinedi. Máselen, dáslepki Konstitutsiyalar (AQSH, Polsha, Fransiya) insannıń huqıqları menen erkinlikleriniń ustinligi ideyasın, mámlekettiń demokratiyalıq duzilisin kórsetti. Sotsialistlik mámleketlerdiń konstitutsiyaları jámiyette sotsialistlik qádiriyatlardı qáliplestirióge járdem etti. Islam konstitutsiyaları puqaralarǵa islam dunyaqarasınıń qádiriyatların sińdiredi.
YUridikalıq funksiya. Konstitutsiya, eń aldı menen yuridikalıq mazmun hám mániske iye bolǵan hújjet. Ol mámlekettiń Tiykarǵı nızamı sıpatında barlıq huqıqıy hám nızamshılıq sistemalarınıń ózegin payda etedi, huqıqıy sistema háreketleriniń ustin prinsiplerin belgileydi. Sol sebepli barlıq nızamlar hám basqa da normativ-huqıqıy hújjetler konstitutsiyaǵa muóapıq bolıóı kerek.
Konstitutsiyanıń tiykarǵı abzallıqları. Konstitutsiyanıń ayırmashılıǵı (belgileri) hújjet sıpatında onıń jámiyet penen baylanısın, olardıń óz-ara tásirin kórsetedi.
Konstitutsiyanıń tiykarǵı sıpatları tómendegiler bolıp tabıladı:
- tiykar bolıó sıpatı;
- xalıqshıllıǵı;
- shınlıǵı;
- turaqlılıǵı.
Konstitutsiyanıń tiykarǵı abzallıqlarınıń mazmunı:
Konstitutsiyanıń tiykar bolıó sıpatı sonnan ibarat, ol barlıq jámiyetlik qatnasıqlardı emes, al, eń áhmiyetli, negizgi jámiyetlik qatnasıqlardı retlestiredi hám solay etip ulıómalastırıó sıpatına iye boladı.
Konstitutsiya normalardıń eń az kóleminde hám muǵdarı sheklerinde jámiyetlik hám mámleketlik duzilistegi eń tiykarǵı nárselerdi kórsetiói tiyis. Jámiyetlik qatnasıqlardı keń turde tártiplestirió basqa normativlik-huqıqıy aktlerde ámelge asırılıóı tiyis, olar konstitutsiyanı tikkeley basshılıqqa alıóı zárur.
Konstitutsiyanıń xalıqshıllıǵı sonnan ibarat, ol xalıqtıń máplerin bildiredi, atap aytqanda, shaxslardıń hám xalıqtıń xızmetiniń nátiyjesi bolıp tabılatuǵın sotsiallıq qatnasıqlardı anıqlaydı, sonday-aq, xalıq tárepinen yamasa óziniń wákilleri arqalı, yaki tikkeley duziliói hám qabıl etiliói tiyis. Mısalı, Ózbekstan Respublikası Konstitutsiyasınıń 2-statyasına muóapıq: «Mámleket xalıqtıń erk-ıqrarın bildiredi, onıń máplerine xızmet etedi. Mámleketlik uyımlar hám lawazımlı shaxslar jámiyettiń hám puqaralardıń aldında juwapker», delingen. Mine usınday mısallardı Konstitutsiyada kóplep tabıwǵa boladı.
Konstitutsiya, xalıq suverenitetin, mámleket suverenitetin, mámleketlik hákimiyat dereklerin bekkemleydi. Ózbekstan Respublikası Konstitutsiyasınıń 7-statyasında «Xalıq mámleketlik hákimiyattıń birden-bir deregi bolıp tabıladı» degen norma kórsetilgen. Bul norma Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Konstitutsiyasında da óz ornın tapqan.
Mámleketimizdiń Tiykarǵı nızamı tek shaxs hám mámleket qatnasıǵın, hákimiyat sistemasın bekkemlep ǵana qoymastan, al, jámiyettegi basqa strukturalardıń da xızmetin tártipke saladı. Mısalı, jámiyetlik birlespeler, shańaraq, ǵalaba xabar quralları hám taǵı basqalar. Bunnan tısqarı, Konstitutsiyada insan hám mámleket qatnasıǵında insan mápleriniń ustinligin támiyinlewshi, hákimiyat xızmetin sheklewshi, mámleketke anıq minnetlemelerdi juklewshi normalar keń orın alǵan. Mısalı, Ózbekstan Respublikası Konstitutsiyasınıń 14-statyasında «Mámleket óz jumısın insan hám jámiyet abadanlıǵın gózlep, sotsiallıq ádillik hám nızamlılıq prinsipleri tiykarında ámelge asıradı», delingen. Al, onıń 43-statyasında «Mámleket puqaralardıń Konstitutsiya hám nızamlar menen bekkemlengen huqıqları hám erkinliklerin támiyinleydi» delingen. Mine usınday qaǵıydalar Tiykarǵı nızamda bir qansha kóp desek aljaspaǵan bolamız.
Konstitutsiyanıń shınlıǵı bul hújjettiń jámiyettegi haqıyqıy jaǵdaydı sáwlelendiriwi tiyisliligin ańlatadı. Bunday bolmaǵan jaǵdayda konstitutsiya qálbeki hújjet boladı hám xalıq arasında abırayǵa iye bolmaydı, demek saqlanbaytuǵın boladı.
Turaqlılıq – konstitutsiyanıń eń áhmiyetli sıpatı. Konstitutsiya – uzaq háreket etetuǵın hújjet. Ol sol waqıttaǵı jaǵdayǵa baylanıslı ózgerislerge ushıray bermewi hám belgili bir óaqıt ishinde orın alǵan tártiptiń bekkemligin támiyinleói tiyis. Biraq, basqa da hádden tıs ketiwshilikke jol qoyıóǵa bolmaydı, yaǵnıy, konstitutsiyanı bárhama turaqlı bolǵan hám hesh qashan ózgermeytuǵın «máńgi» hújjet sıpatında qabıl etióge jol qoyılmaóı kerek. Ámeliyatta bul mumkin emes, sebebi, jámiyet ózgerip turadı hám tiyisli ózgerisler kirgizilmese, konstitutsiya jámiyetlik raóajlanıwdan «izde qaladı» hám óziniń áhmiyetliligin joytadı. Demek, konstitutsiyanıń turaqlılıǵı hám waqtı-waqtı onı jańalaw zárurligi kerek boladı.
Konstitutsiya joybarınıń ulıómaxalıqlıq dodalanıóı hám qabıllanıóı. Joqarǵı Kengashtiń 1990-jıl 20-iyundegi II sessiyasında Ózbekstan Respublikası jańa Konstitutsiyasınıń joybarın tayarlaó lazımlıǵı haqqında qarar qabıl etildi. Jańa Konstitutsiya joybarın islep shıǵıó ushın Joqarǵı Kengashtiń 64 deputattan ibarat Konstitutsiyalıq komissiyası duzildi.
Konstitutsiya joybarı ustinde tikkeley isleóde belsendilik sharayatı jaratılǵannan soń, Konstitutsiyalıq komissiya 1991-jıl 12-aprelde Ózbekstan Respublikasınıń Birinshi Prezidenti I.A.Karimovtıń basshılıǵında óziniń birinshi májilisin ótkerdi. Konstitutsiya joybarın jaratıw menen baylanıslı barlıq shólkemlestiriwshilik hám dóretióshilik protsesin muwapıqlastırıp barıw ushın Konstitutsiyalıq komissiya aǵzaları hám de jetekshi qánigeler hám alımlardan ibarat 32 adamlıq isshi topar duzildi. Konstitutsiya joybarınıń hár bir bólimlerin tayarlaw ushın 6 kishi topar duzildi. Bul kishi toparlar: konstitutsiyanıń alǵı sózi boyınsha; Ózbekstannıń konstitutsiyalıq duzimi tiykarları boyınsha; puqaralardıń huqıqları, erkinlikleri hám minnetleri bólimi boyınsha; puqaralıq jámiyet bólimi boyınsha; mámleketlik duzilisi bólimi boyınsha; mámleketlik hákimiyat sisteması hám juómaqlawshı qaǵıydalar boyınsha toparlar. Kishi topardıń quramına 50 adamnan ibarat ilimiy xızmetker hám qánigeler kirgizildi. Konstitutsiyalıq komissiya baslıǵı usı isshi topar aldına konstitutsiyalıq raóajlanıódıń dunya juzi tájiriybesin uyrenió, basqa mámleketlerdiń insan huqıqları boyınsha, demokratiya hám nızamlılıq tarawında qolǵa kirgizilgen jemislerdi esapqa alıp, xalıqqa jaqın hám tusinikli bolǵan siyasiy yuridikalıq hújjetti jaratıw wazıypasın qoydı. Usı kórsetilgen wazıypaǵa muwapıq, hár bir topar barlıq mámleketlerdiń konstitutsiyaların uyrenip shıqtı.
Konstitutsiya joybarınıń dáslepki variantı 1991-jıl oktyabr-noyabrge shekem tayarlap bolındı. Ol alǵı sóz, 6 bólim hám 158 statyadan ibarat edi. 1992-jıldıń báhárinde joybardıń 149 statyadan ibarat ekinshi variantı islep shıǵıldı. Ushinshi variant 137 statyadan ibarat edi. Joybardı keń xalıq massasına dodalaó ushın járiyalawdan aldın Konstitutsiyalıq komissiya hám onıń baslıǵı jáne bir ret uyrenip shıqtı hám joybar 127 statyaǵa keltirildi.
Ózbekstan Respublikası Konstitutsiyalıq komissiyasınıń 1992-jıl 5-sentyabrde bolıp ótken májilisinde Konstitutsiya joybarları hár qıylı usılda dodalandı. Usı Komissiyanıń qararına muóapıq, joybar 1992-jıl 26-sentyabrde ulıómaxalıqlıq daóıs berió ushın ǵalaba xabar qurallarında járiyalandı. Ulıómaxalıqlıq dodalaó sentyabrdiń aqırlarınan baslap dekabrdiń baslarına shekem daóam etti. Konstitutsiya joybarı baspasózde, radio hám televidenie arqalı, kárxana, mákeme hám shólkemlerdiń jıynalıslarında, oqıó orınlarında uyrenildi hám dodalandı. Deputatlar, hákimler tárepinen tikkeley dodalanıp, olar tárepinen bildirilgen usınıs hám pikirler Konstitutsiyalıq komissiyaǵa jiberilip turdı.
1992-jıl 21-noyabrde ulıómaxalıqlıq daóıs berió ushın konstitutsiya joybarı ǵalaba xabar qurallarında ekinshi márte járiyalandı. Ulıómaxalıqlıq dodalaó daóamında Konstitutsiya joybarı boyınsha 6 mıńnan aslam usınıs hám pikirler bildirildi. Al, Konstitutsiyalıq komissiyanıń ózine mıńnan artıq xatlar kelip tusti. Usılardıń nátiyjesinde joybardaǵı 127-statyadan 60 sına ózgeris hám duzetiwler kirgizildi. Jańa statyalar kirgizilip, joybardıń aldınǵı variantınan tórtewi alıp taslandı. Keltirilgen usınıs hám pikirlerdiń kóbisi shaxstıń qol qatılmaslıǵı, dinniń jámiyettegi ornı hám wazıypası, menshik huqıqı, bazar qatnasıqları hám isbilermenlikti raóajlandırıw, huqıqıy tártip hám nızamshılıqtıń konstitutsiyalıq tiykarların bekkemleóge qaratılǵan statyalar, baplar hám bólimlerge baylanıslı boldı.
Konstitutsiyalıq komissiya baslıǵınıń baslaması menen joybarǵa shaxstıń qol qatılmaslıǵı, ayıpsızlıq prezumpsiyası, analıq hám balalıqtıń mámleket tárepinen qorǵalıwı haqqındaǵı statyalar kirgizildi. Konstitutsiyalıq komissiyanıń 1992-jıl 7-dekabrde bolıp ótken májilisinde Prezident konstitutsiya joybarın hayal-qızlar menen er adamlar teń huqıqlı ekenligi haqqındaǵı, sonday-aq, mádeniy esteliklerdiń mámleket tárepinen qorǵalıóı haqqındaǵı statyalar menen tolıqtırıwdı usınıs etti.
Ózbekstan Respublikası Konstitutsiyasınıń mazmunı, jámiyetlik-siyasiy hám yuridikalıq tábiyatı onıń tómendegi tiykarǵı ózgesheliklerinde ayqın kórinedi:
*Ózbekstan Konstitutsiyası tolıq mániste demokratiyalıq konstitutsiya bolıp tabıladı. Ol tariyxta sınalǵan ulıwma insanıylıq qádiriyatlardı ózinde sáólelendirgen hújjet, bunnan tısqarı, ol eń raóajlanǵan mámleketlerdiń konstitutsiyalıq tájiriybesine suyengen halda dóretilgen.
*Puqaralardıń huqıq hám erkinlikleri tiykarında Konstitutsiyamız «Insan huqıqları dunyajuzilik deklaratsiya»sınıń barlıq tiykarǵı ideya hám qaǵıydaların ózinde sińdirgen. «Mámleketlik uyımlar hám laóazımlı shaxslar jámiyet hám puqaralar aldında juóapker bolıp tabıladı» -delingen. Bul puqaralardıń huqıq hám mápleriniń ustinligi hám olarǵa konstitutsiyalıq dárejede kepillik berilióin ańlatadı. Insan, onıń turmısı, erki, abırayı hám qádir-qımbatı hám de basqa huqıq hám erkinlikleri muqaddes bolıp, olar mámleket tárepinen qorǵaladı.
*Konstitutsiyada huqıqıy mámlekettiń tiykarǵı prinsip hám belgileri bar. Atap aytqanda, konstitutsiya hám nızamnıń ustinligi, demokratizm, sotsiallıq ádillik prinsipleri bekkemlengen. Barlıq normativ-huqıqıy hújjetler konstitutsiya hám nızamǵa tiykarlanıóı; nızamlar bolsa konstitutsiyaǵa qayshı keliói mumkin emes. Nızam aldında hámme birdey. Nızamǵa boysınıó minnetlemesinen hesh kim azat etilmeydi;
*Konstitutsiya bazar ekonomikasına ótiwge, jeke menshik qatnasıqların raóajlandırıóǵa xızmet etedi. Menshiktiń hár qıylı formalarınıń teńligin, ekonomikalıq háreket jurgiziw hám isbilermenlik erkinligin sáwlelendiriwshi ideya hám de qaǵıydalardı bekkemleydi. Jeke menshik basqa menshik formaları sıyaqlı qol-qatılmaslıqqa iye hám mámleket tárepinen qorǵaladı.
*Konstitutsiyada kóppartiyalılıq, siyasiy plyuralizm institutları bekkemlengen. Jámiyetlik turmıs siyasiy institutlar, ideologiyalar hám pikirlerdiń hár qıylılıǵı tiykarında raóajlanadı.
*Konstitutsiya mámlekettiń dinge baylanıslı ádil turdegi demokratiyalıq qatnasıǵın belgileydi. Barlıq adamlarǵa hujdan erkinligi huqıqınıń kepilleniói, diniy isenim hám diniy shólkemler háreketine qarsılıq joqlıǵı nızamlastırıldı. Hár bir insan qálegen dinge sıyınıóı yaki hesh bir dinge sıyınbaó huqıqına iye boldı.
*Konstitutsiyanıń áhmiyetli táreplerinen jáne biri, hákimiyatlardıń bóliniw prinsipin bekkemleydi. Sol tiykarda mámleket hákimiyatınıń nızam shıǵarıwshı, atqarıwshı hám sud hákimiyatları óz-ara birgelikte is alıp barıwınıń konstitutsiyalıq mexanizmi qáliplestirildi;
*Tiykarǵı nızamda sońǵı jıllarda járiyalanǵan hám turmıs sınawınan ótip, ózin aqlaǵan konstitutsiyalıq institutlar óz kórinisin taptı. Bular: Prezidentlik institutı hám sol dáwirde mámleketlik basqarıódıń respublika forması, sonday-aq, orınlarda hákimlik institutınıń járiyalanǵanlıǵı; mámlekette puqaralardıń ózin-ózi basqarıw uyımları sistemasınıń qáliplesiwine konstitutsiyalıq huqıqıy statusınıń h.t.b.;
*Konstitutsiya belgilengen xalıqaralıq huqıqtıń prinsip hám qaǵıydalarına say dárejede islep shıǵılǵan. Ózbekstan xalıqaralıq huqıqtıń teń huqıqlı sub’ekti sıpatında xalıqaralıq qatnasıqlarǵa kirisedi.
*Konstitutsiya Ózbekstan quramında suveren mámleket – Qaraqalpaqstan Respublikası barlıǵın hám onıń konstitutsiyalıq huqıqıy statusın belgileydi. Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan Respublikasınıń óz-ara qatnasıqları Ózbekstan Respublikası Konstitutsiyası kóleminde duzilgen shártnamalar hám kelisimler arqalı tártiplestiriledi.